Kresowa Atlantyda. Historia i mitologia miast kresowych. Tom 7 - Stanisław Nicieja

Pierwszy tom opowieści o 200 miastach i miasteczkach kresowych. W książce zamieszczono 275 fotografii, które cudem przetrwały częstokroć zagładę ich pierwszych właścicieli, a indeks zawiera ponad 1300 nazwisk. Walorem tej książki jest to, co wyróżnia twórczość prof. Stanisława Nicieji - piękny literacki język, erudycja i potoczysta, sugestywna narracja dodatkowo okraszona bogatą ikonografią. Ostatni rozdział to epitafium dla Adama Hanuszkiewicza – lwowianina, genialnego aktora i reżysera.

Opowiada Niciela, a umie to robić barwnie, o zapomnianym dzieciństwie, o spuściźnie materialnej i duchowej. O miejscach i ludziach. O postaciach znanych z z historii i literatury, i tych pamiętanych już tylko przez najbliższych. Pisarz historyk ożywia twarze z pożółkłych fotografii, przywraca im niekiedy imiona, odtwarza - przy pomocy ostatnich świadków historii - skomplikowane, czasem prawie powieściowe historie życia. Umiejętnie opowiedzianą anegdotą zmienia nastrój. 

Tym razem Autor przedstawia historię i przeplecione anegdotami dzieje rodzin: Sambora - miasta ogrodów i wielkiej historii, bo pochodziła stamtąd Polka, która została carycą Rosji: Rudek - gdzie znajduje się mauzoleum Fredrów; Nadwórnej - miasta, które było bramą do Gorganów, mekki turystów; Bitkowa - gdzie odkryto wielkie złoża ropy naftowej i gdzie rodziły się fortuny; Rafajłowej - słynnej z walk II Brygady Legionów Polskich i Delatyna - słynnego kurortu z życiodajnymi wodami solankowymi.

Tak jak legendarnej Atlantydy, która zapadła się bezpowrotnie w głębie oceanu – dawnego Drohobycza, miasta Schulza i Wierzyńskiego, próżno teraz szukać na mapie czy w terenie. Przechowali go troskliwie w pamięci rozproszeni po świecie drohobyczanie. Andrzej Chciuk w swej "Atlantydzie" ukazał tamtych ludzi, tamte domy i ulice, żydowskie zaułki i powstające zagłębie naftowe, ale co najważniejsze – udało mu się uchwycić niepowtarzalną atmosferę przedwojennego wielokulturowego miasteczka na Kresach. Na ten portret Drohobycza składa się moc szczegółów, kolorów, a nawet zapachów. Tu słychać głosy dawnych jego mieszkańców. Tu tamten Drohobycz nadal tętni życiem.

W IX tomie "Kresowej Atlantydy" autor wyprawia się w trzech kierunkach. Pierwszy - na słoneczne, gorące Pokucie, drugi kierunek to wschodnie Podole, trzeci to Wołyń.

Tom zawiera 230 zupełnie unikatowych fotografii z precyzyjnymi opisami, kto na nich się znajduje, a rytm narracji wzbogaca licznymi anegdotami.

Oto zapis historii tych trzech niezwykłych miast tak bardzo różniących się od siebie, a mimo to stanowiących jeden organizm, w sumie liczący około 100 tysięcy mieszkańców. Głównym spoiwem byli ludzie, którzy dzięki swej pracowitości, przedsiębiorczości, talentom i fantazji stworzyli frapujący konglomerat inkrustowany biografiami i dziełami wybitnych artystów, pisarzy, poetów, malarzy, ale też inżynierów-nafciarzy.

W książce tej nie mniej ważne od tekstu są ilustracje wydobyte z zakamarków rzadko odwiedzanych strychów lub nieczęsto otwieranych szuflad. Cudem przetrwały gehennę i częstokroć zagładę ich pierwszych właścicieli. Pierwsze wydanie tej książki w 2009 roku wyprzedzało i zapowiadało cykl książek o historii i mitologii 200 miast kresowych, które Polska utraciła w 1945 roku. W cyklu tym, noszącym tytuł "Kresowa Atlantyda", ukazało się już 10 tomów, entuzjastycznie przyjętych przez czytelników.

Dzięki cyklowi Kresowa Atlantyda udało się już ocalić od zapomnienia kilka tysięcy ludzi różnych zawodów, kompetencji i talentów, różnego znaczenia i miejsca w narodowych dziejach - tych, którzy tworzyli nieistniejący już świat kresowych sztetli, ukraińskich i białoruskich siół, ormiańskich skupisk oraz polskich miasteczek i przysiółków, dworów i pałaców. Głównym miastem XI tomu Kresowej Atlantydy jest stolica Polesia - Pińsk i wsie rozłożone w międzyrzeczu zasilanym wodami Piny, Prypeci czy Horynia. Wiele uwagi autor poświęca dworom i pałacom, które były własnością znanych polskich rodów: Kieniewiczów (Dereszewicze), Skirmuntów (Mołodów i Porzecze), Wysłouchów (Perkowicze) oraz Steckich (Międzyrzecz Korecki).

W tomie znajdziemy ponad 200 zdjęć, a indeks zawiera około 1000 nazwisk.

Dziewiętnasty tom zawiera historię czterech miast kresowych: Żółkwi, Mostów Wielkich, Brodów i Czortkowa oraz kilkadziesiąt biografii niezwykłych mieszkańców tamtej krainy, w tym polskiego zdobywcy Kremla hetmana Stanisława Żółkiewskiego, światowej sławy twórców: Józefa Rotha pisarza i Wojciecha Kilara kompozytora, piewcy Lwowa Jerzego Janickiego czy matki psychologa Zygmunta Freuda. Jest tam też przedstawiona historia słynnej szkoły policyjnej w Mostach Wielkich oraz losy jej wychowanków, a także ostra polemika z głosicielami tezy o polskich kolonizatorach na Kresach.

Stanisław Nicieja w tomie XIV postanowił wrócić do Stanisławowa i napisać nową wersję jego dziejów – poprawioną, poważnie poszerzoną i z nową ikonografią.

Dwa kolejne miasta, na których autor skoncentrował swą uwagę w tym tomie, to Zabłotów i Buczacz, a także otaczające je duże wsie – Ilińce, Trójca i Chlebiczyn. Zabłotów był klasycznym sztetlem na galicyjskiej prowincji i wszedł do historii dzięki słynnej fabryce papierosów i cygar oraz imponującemu mostowi na Prucie – „cudowi architektury transportowej”. Autor w swojej niekończącej się Kresowej Atlantydzie szczególnie skupia się na ludziach, którzy tam mieszkali – fragment wstępu do tego tomu najlepiej oddaje myśl autora: „W Stanisławowie, Zabłotowie i Buczaczu na przestrzeni wieków żyło setki tysięcy ludzi i nie sposób przywołać wszystkich, którzy tworzyli historię i koloryt tych miast. Po większości z tych ludzi nie pozostał najmniejszy ślad ich istnienia i nikt ich już nie przywoła, choćby był najgenialniejszym historykiem z najlepszym warsztatem naukowym. Iluż było tych, którzy z syberyjskich lodowni nie wyszli, nie doszli, nie zdążyli na odchodzący pociąg, nie dopchali się do wypełnionego po granice możliwości wagonu i zostali na zawsze, pozbawieni nawet nadziei, że ktoś kiedyś wymieni choćby ich nazwisko!” Ale w Kresowej Atlantydzie autorowi często udaje się wydobyć ich z otchłani zapomnienia.