Kresowa Atlantyda. Historia i mitologia miast kresowych. Tom 12 - Stanisław Nicieja

Pierwszy tom opowieści o 200 miastach i miasteczkach kresowych. W książce zamieszczono 275 fotografii, które cudem przetrwały częstokroć zagładę ich pierwszych właścicieli, a indeks zawiera ponad 1300 nazwisk. Walorem tej książki jest to, co wyróżnia twórczość prof. Stanisława Nicieji - piękny literacki język, erudycja i potoczysta, sugestywna narracja dodatkowo okraszona bogatą ikonografią. Ostatni rozdział to epitafium dla Adama Hanuszkiewicza – lwowianina, genialnego aktora i reżysera.

Dzięki cyklowi Kresowa Atlantyda udało się już ocalić od zapomnienia kilka tysięcy ludzi różnych zawodów, kompetencji i talentów, różnego znaczenia i miejsca w narodowych dziejach - tych, którzy tworzyli nieistniejący już świat kresowych sztetli, ukraińskich i białoruskich siół, ormiańskich skupisk oraz polskich miasteczek i przysiółków, dworów i pałaców. Głównym miastem XI tomu Kresowej Atlantydy jest stolica Polesia - Pińsk i wsie rozłożone w międzyrzeczu zasilanym wodami Piny, Prypeci czy Horynia. Wiele uwagi autor poświęca dworom i pałacom, które były własnością znanych polskich rodów: Kieniewiczów (Dereszewicze), Skirmuntów (Mołodów i Porzecze), Wysłouchów (Perkowicze) oraz Steckich (Międzyrzecz Korecki).

W tomie znajdziemy ponad 200 zdjęć, a indeks zawiera około 1000 nazwisk.

Opowiada Niciela, a umie to robić barwnie, o zapomnianym dzieciństwie, o spuściźnie materialnej i duchowej. O miejscach i ludziach. O postaciach znanych z z historii i literatury, i tych pamiętanych już tylko przez najbliższych. Pisarz historyk ożywia twarze z pożółkłych fotografii, przywraca im niekiedy imiona, odtwarza - przy pomocy ostatnich świadków historii - skomplikowane, czasem prawie powieściowe historie życia. Umiejętnie opowiedzianą anegdotą zmienia nastrój. 

Tym razem Autor przedstawia historię i przeplecione anegdotami dzieje rodzin: Sambora - miasta ogrodów i wielkiej historii, bo pochodziła stamtąd Polka, która została carycą Rosji: Rudek - gdzie znajduje się mauzoleum Fredrów; Nadwórnej - miasta, które było bramą do Gorganów, mekki turystów; Bitkowa - gdzie odkryto wielkie złoża ropy naftowej i gdzie rodziły się fortuny; Rafajłowej - słynnej z walk II Brygady Legionów Polskich i Delatyna - słynnego kurortu z życiodajnymi wodami solankowymi.

Łuck, Kiwerce, Przebraże, Kołki, Hołoby, Trochenbrod-Zofiówka, Wygadanka. 

Oto zapis historii tych trzech niezwykłych miast tak bardzo różniących się od siebie, a mimo to stanowiących jeden organizm, w sumie liczący około 100 tysięcy mieszkańców. Głównym spoiwem byli ludzie, którzy dzięki swej pracowitości, przedsiębiorczości, talentom i fantazji stworzyli frapujący konglomerat inkrustowany biografiami i dziełami wybitnych artystów, pisarzy, poetów, malarzy, ale też inżynierów-nafciarzy.

W książce tej nie mniej ważne od tekstu są ilustracje wydobyte z zakamarków rzadko odwiedzanych strychów lub nieczęsto otwieranych szuflad. Cudem przetrwały gehennę i częstokroć zagładę ich pierwszych właścicieli. Pierwsze wydanie tej książki w 2009 roku wyprzedzało i zapowiadało cykl książek o historii i mitologii 200 miast kresowych, które Polska utraciła w 1945 roku. W cyklu tym, noszącym tytuł "Kresowa Atlantyda", ukazało się już 10 tomów, entuzjastycznie przyjętych przez czytelników.

Publikacja jest kontynuacją wydanej w 1999 r. książki Kozaczyzna. Romuald Romański stara się wyjaśnić, jak to się stało, że potężne państwo polsko-litewskie, mocarstwo, które po planowanym wchłonięciu Moskwy zamierzało poskromić sułtańską Turcję, samo omal nie legło w gruzach pod ciosami zbuntowanych Kozaków i barbarzyńskich Tatarów.

Wielkie damy, patriotki, kolekcjonerki, filantropki, strażniczki ognisk domowych i tradycji, posażne córki magnatów, z biegiem lat zmieniające się w dostojne matrony – panie na kresowych włościach. Spoglądają na nas milcząco z portretów zdobiących ściany muzeów. Ich wspaniałe domostwa w Pietniczanach na Podolu, Szpanowie na Wołyniu, legendarnych Antoninach, Wierzchowni, Białej Cerkwi, Nieświeżu, Połoneczce i wielu innych malowniczych miejscach albo istnieją dziś tylko na fotografiach w sepii – zmiecione podmuchem rewolucji i wojen, albo pełnią całkiem inne funkcje, jakże dalekie od domowego zacisza. 

O Wilnie powstało dziesiątki książek, tysiące artykułów, wierszy i wspomnień. Nicieja potraktował temat bardzo oryginalnie – tak nikt dotychczas nie uczynił. Przedstawiając dzieje Wilna, autor zderzył ze sobą frontalnie tak różne i tak odmiennie zapisane w historii postacie, jak choćby Józef Piłsudski i Feliks Dzierżyński, Stanisław Cat-Mackiewicz i Witold Hulewicz, Czesław Miłosz i Jerzy Putrament, Leopold Tyrmand, Franciszek Walicki i Tadeusz Konwicki.

Tom bogato ilustrowany.

Stanisław Nicieja w tomie XIV postanowił wrócić do Stanisławowa i napisać nową wersję jego dziejów – poprawioną, poważnie poszerzoną i z nową ikonografią.

Dwa kolejne miasta, na których autor skoncentrował swą uwagę w tym tomie, to Zabłotów i Buczacz, a także otaczające je duże wsie – Ilińce, Trójca i Chlebiczyn. Zabłotów był klasycznym sztetlem na galicyjskiej prowincji i wszedł do historii dzięki słynnej fabryce papierosów i cygar oraz imponującemu mostowi na Prucie – „cudowi architektury transportowej”. Autor w swojej niekończącej się Kresowej Atlantydzie szczególnie skupia się na ludziach, którzy tam mieszkali – fragment wstępu do tego tomu najlepiej oddaje myśl autora: „W Stanisławowie, Zabłotowie i Buczaczu na przestrzeni wieków żyło setki tysięcy ludzi i nie sposób przywołać wszystkich, którzy tworzyli historię i koloryt tych miast. Po większości z tych ludzi nie pozostał najmniejszy ślad ich istnienia i nikt ich już nie przywoła, choćby był najgenialniejszym historykiem z najlepszym warsztatem naukowym. Iluż było tych, którzy z syberyjskich lodowni nie wyszli, nie doszli, nie zdążyli na odchodzący pociąg, nie dopchali się do wypełnionego po granice możliwości wagonu i zostali na zawsze, pozbawieni nawet nadziei, że ktoś kiedyś wymieni choćby ich nazwisko!” Ale w Kresowej Atlantydzie autorowi często udaje się wydobyć ich z otchłani zapomnienia.

XVI tom Kresowej Atlantydy, przedstawia historię czterech niedużych miejscowości: Bolechowa – miasta leśników, tartaków i drwali: Świrza – gdzie była rezydencja rodowa znanych polskich rodów Krzeczunowiczów i Komorowskich; oraz Wełdzirza i Chocina – dziś zapomnianych, a niegdyś tętniących życiem. To stamtąd wywodzą się m.in. Bolesław Wieniawa-Długoszowski – pierwszy ułan Rzeczypospolitej, kolorowy ptak epoki i tragiczny samobójca; Mieczysław Kozar-Słobódzki – twórca legendarnych pieśni legionowych, m.in. „Rozkwitały pąki białych róż”; Irena Komorowska – malarka, żona dowódcy Armii Krajowej; Marcella Sembrich-Kochańska – największa polska diwa operowa, gwiazda Metropolitan Opera; i Kazimiera Alberti – pisarka, przyjaciółka Witkacego.

To o nich i o dziesiątkach innych osób prof. Stanisław Nicieja snuje barwną opowieść, ozdobioną unikatowymi fotografiami. Ukazuje też, jak polscy leśnicy bronili pięknych lasów bezlitośnie eksploatowanych przez austriackich zaborców.

Całość dopełnia ponad 200 unikatowych zdjęć i indeks liczący ok. 1000 nazwisk.

Oto sławne naddniestrzańskie uzdrowisko, miejsce spotkań elity intelektualnej, finansowej, politycznej i artystycznej kraju oraz odpoczynku letników przybywających z najdalszych jego zakątków. A wokół winnice, sady, ogrody i zatopione w bujnej zieleni wille, podmiejskie dworki i wiejskie chaty. Okolica zamieszkała przez lud o mowie, ubiorze, wierze i zwyczajach tak fascynujących, tak innych w porównaniu z pozostałymi regionami kraju. Podole, kraina pełna śladów wielowiekowej historii - ruin zamków i kresowych stanic, miejsc chwały, ale i porażek w zmaganiach oręża dawnej Rzeczypospolitej na chrześcijańskim przedmurzu Europy. Ta książka to Twój pierwszy przewodnik w imaginacyjnej podróży w zaprzeszłość Zaleszczyk - perły polskich kurortów międzywojnia, jak mawiano "kawałka Włoch, który zabłądził do Polski".

Nowa książka Henryka Dominiczaka jest pierwszą pozycją monograficzną obejmującą całościowo, choć syntetycznie, bardzo złożoną problematykę dziejów kresów i granicy Rzeczypospolitej na Wschodzie – od czasów najdawniejszych po rok 1945.

Słynna monografia historyczna poświęcona kresowej twierdzy Kudak: określanej jako klucz do Zaporoża, potężnej fortyfikacji, wzniesionej w 1635 roku z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego. Bogata w barwne szczegóły, nagrodzona przez Akademię Umiejętności, praca pióra Mariana Karola Dubieckiego przenosi czytelnika nad Dniepr, w czasy rosnącej w siłę swawoli kozackiej i niespokojnych Dzikich Pól.

Sławomir Koper udowadnia po raz kolejny, że magię miejsc, urodę przyrody, słynną otwartość mieszkańców i legendę Kresów można przełożyć na język zrozumiały dla współczesnego pokolenia.