Szlachta Polska w XVI wieku - Wyczański Andrzej

Podczas wyjazdów na Litwę szukamy zawsze polskich śladów, którymi są najczęściej zabytkowe budowle. Znajdujemy je bez trudu w Wilnie i jego najbliższej okolicy. My też szukaliśmy tych śladów, ale poza głównymi szlakami turystycznymi i zaglądaliśmy tam, gdzie trudno jest podczas grupowej wycieczki dotrzeć. Efektem tych podróży są Dwory i pałace na Litwie, będące pierwszą publikacją na polskim rynku wydawniczym, w której tak szeroko przedstawione zostały dzieje dawnych rezydencji ziemiańskich, zachowanych do naszych czasów na obszarze dzisiejszej Litwy.

Dwory na Suwalszczyźnie to tytuł, który może zaskoczyć wielu Czytelników. Zdziwić może liczba opisanych miejsc, jak i objętość tej książki. Przecież w dzisiejszym krajobrazie Suwalszczyzny w ogóle nie widzimy dworków. Owszem, wielu zna ruiny pałacu gen. Ludwika Michała Paca w Dowspudzie lub pozostałości po dworze w Starej Hańczy nad jeziorem Hańcza, niektórzy – ze względu na funkcjonujący pensjonat – wiedzą o istnieniu folwarku Huta, i to wszystko.

Dlaczego więc ta książka? Otóż jest próbą wydobycia, przypomnienia i utrwalenia świata, który już nie istnieje (bez chęci jego idealizacji i mitologizacji). Zniknął zarówno w przestrzeni, jak i w pamięci. Stało się tak w wyniku naturalnych procesów, ale także planowanych działań, motywowanych ideologią i polityką.

Książka przenosi Czytelnika we wciąż nieznany świat drobnej szlachty, do dziś bardzo licznie zamieszkującej tereny Mazowsza i Podlasia. W oparciu o bogatą bazę źródłową odmalowuje codzienność podlaskich „szaraków”, której wszelako w burzliwym wieku XVII daleko było do szarości. Poza barwnymi opisami zajazdów czy przewag słynnego rotmistrza lisowczyków Idziego znaleźć można tu także refleksję nad fenomenem drobnej szlachty w różnych aspektach: społecznym, demograficznym, genealogicznym, heraldycznym, a nawet językoznawczym.

Autorzy i autorki niniejszego zbioru studiów postawili sobie za cel wyznaczenie nowych obszarów badań nad specyficznym materiałem źródłowym, jakim pozostaje kobieca korespondencja, i ujęcia owej kategorii w możliwie szerokim znaczeniu. Analizie poddane zostały zespoły korespondencji kobiecej, kręgi korespondencyjne tworzone przez kobiety oraz treści kobiecej korespondencji. Tym samym autorzy skoncentrowali się na strefie mentalności kobiet i ich autorskiej indywidualności oraz wzorcach, jakie kształtowały się przez lata i znalazły odbicie na kartach listów, jak również na różnorodności kobiecej korespondencji, którą podzielić można na zespoły korespondencji prywatnej, publicznej, ekonomicznej i artystycznej. W efekcie studium to rzuca nowe światło na istniejące już i poruszane zagadnienia, uzupełnia je oraz wyznacza nowe ujęcia w zakresie tematyki listów kobiecych czasów nowożytnych.

Autor książki zaprasza w pasjonujący świat życia XVII-wiecznych żołnierzy. Obraz życia ówczesnego żołnierza jawi się jako niezwykle bogaty i różnorodny. Obok splendorów i wspaniałego wyglądu czy fantazji bohaterów staropolskiego oręża widnieją nędzne losy wojskowej zbiorowości, prowadzące do ekstremalnych sytuacji, np. kanibalizmu, żebraczego kija i rozsypanych kości w dalekich krajach. Życie pojedynczego żołnierza także charakteryzowało się zmiennością bytowania i pełne było przypadków. Nie jest to bynajmniej koniec młodzieńczych wyobrażeń o żołnierzach XVII-wiecznych, kształtowanych na podstawie losów Sienkiewiczowskich rycerzy, ponieważ jest coś pociągającego w tej epoce. W dalszym ciągu przewijają się przed nami barwne obrazy, nadal fascynuje husaria w czasie szarży pod Kircholmem lub Wiedniem, bohaterskie obrony twierdz, postacie słynnych zagończyków, dalekie rajdy lisowczyków etc. Jednak konfrontacja wyobrażeń ze źródłami historycznymi i literaturą przedmiotu spowodowała, że wojskowość staropolska nabrała nowych, pełniejszych wymiarów. Problematyka życia codziennego armii koronnej i litewskiej nie jest wcale mniej fascynująca, gdyż w ten zakres wchodzą zarówno zagadnienia kultury materialnej, jak i pojawiają się wcale nierzadko wątki kawalerskiej fantazji.

Prezentowana monografia jest uzupełnioną i poprawioną wersją rozprawy doktorskiej Kadra oficerska armii koronnej w drugiej połowie XVII w., przygotowaną pod naukowym kierunkiem Prof. dr hab. Jana Wimmera i obronioną na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego w 1989 r. Jej fragmenty zostały już opublikowane, albo w formie książkowej albo w formie artykułów. Obecna publikacja wymagała znacznych uzupełnień z powodu pojawienia się licznych monografii czy artykułów, omawiających tworzenie i funkcjonowanie polskiego i litewskiego korpusu oficerskiego w XVII w., ale również z racji opublikowania dwóch tomów Słownika biograficznego oficerów polskich drugiej połowy XVII wieku, zawierających około tysiąca biogramów ówczesnych dowódców i urzędników armii koronnej.