Na galicyjskim Podolu. Praca narodowa i oświatowa w relacjach uczestników do roku 1914 - Adam Wątor

W czasach panowania Józefa II rząd austriacki, mając na względzie własne korzyści, podjął działania zmierzające do pobudzenia rozwoju miast galicyjskich , ale trwały one zbyt krótko, aby mogły w sposób istotny poprawić ich położenie. Rychło zrezygnowano z wspierania rozwoju przemysłu i rzemiosła galicyjskiego, traktując Galicję jako rynek zbytu dla bardziej rozwiniętego przemysłu innych krajów wchodzących w skład monarchii. W tych niełatwych warunkach miasta rozwijały się jednak, będąc w II połowie XVIII wieku i na początku XIX, miejscem życia i pracy około 16 do 17% ludności Galicji.

Przedstawiona publikacja to lektura dla czytelnika, który skądinąd znając dzieje polityczne Polski, odnajdzie tu zapis emocji, marzeń, nadziei, radości i smutków dziesiątków barwnych postaci z krwi i kości, których wielowątkowe losy wpisane są w kontekst ledwo co zarysowanych wydarzeń wielkiej historii.

Galicja sztuczny twór wynaleziony wraz z rozbiorami Polski w 1772 roku, na sto pięćdziesiąt lat stał się czymś rzeczywistym, naturalnym, by w 1918 roku ostatecznie zniknąć i zmienić się w nierealny fantom.

Larry Wolff pasjonująco śledzi proces wymyślania krainy, a następnie, po jej likwidacji, sposób, w jakim jej duchy przez sto lat powracają. To historia intelektualna Galicji, a zarazem błyskotliwe studium przenikania się polityki i fantazji.

Wolff nie powiela żadnej z narodowych optyk i patrzy na Galicję tak, jak nie spojrzał na nią nikt wcześniej. Wydarzenia dzieją się u niego w tle, a pierwszoplanową rolę odgrywają idee i programy, nastroje i reakcje, zażarte polemiki i korne deklaracje lojalności. Wolff pokazuje, że to one kształtowały bieg zdarzeń, a nie odwrotnie.

Larry Wolff opisuje galicyjski świat ze swadą, sięgając nie tylko do literatury pięknej i historycznej, publicystyki, listów, diariuszy. Sięga również do ksiąg przyrodniczych, prac ludoznawczych, map, przewodników. Dzieł przeoczanych bądź szerzej nieznanych. Odtwarza i komentuje wielki wysiłek scalania krainy, która nie była monolitem, wyodrębniania jako całość czegoś, co nigdy całością nie było, upozorowania na naturalny bytu sztucznego.

W dotychczasowej literaturze historycznej katecheci galicyjscy nie doczekali się wszechstronnej monografii, w której znalazłaby się obszerna i wyczerpująca charakterystyka działalności tej bardzo ważnej grupy nauczycieli w ówczesnych szkołach średnich w Galicji w dobie autonomicznej. Nie oznacza to jednak, że był to temat w badaniach nad zawodem nauczycielskim całkowicie pomijany, ale poświęcano im zazwyczaj jeden z rozdziałów w monografiach lub artykuły w czasopismach. Artykuły te zasygnalizowały problematykę, która rozszerzona i pogłębiona o bardzo szeroką kwerendę źródłową w archiwach kościelnych, państwowych i szkolnych znalazła się w centrum uwagi recenzowanej rozprawy i stanowi cenny wkład Autora do poszerzenia naszej wiedzy na temat działalności nauczycielskiej i wychowawczej katechetów szkół średnich w autonomicznej Galicji w latach 1867-1918

Autor kreśli barwną panoramę ówczesnej kresowej mentalności i obyczajowości, jednak głównym bohaterem jego intrygującej opowieści pozostaje samo liceum - jego Ojcowie Założyciele, profesorowie, społeczność uczniowska, struktura, a także fety i zwyczaje. A wszystko to nieodłączne od tragiczno-ironicznych zawirowań historii, które zdecydowały zarówno o narodzinach, jak i o późniejszej klęsce szkoły.

Autor opisują seminaria, począwszy od genezy; poprzez społeczno-środowiskowe i polityczne uwarunkowania misji nauczyciela oraz szkoły na Kresach; do szczegółowej, a wręcz perfekcyjnej analizy dwóch reprezentatywnych szkół: seminarium ss. niepokalanek (jako żeńskiej szkoły Państwowej) oraz Państwowego Męskiego Seminarium Nauczycielskiego. Autor wyodrębnia dwa zagadnienia. Pierwsze to kwestia repolonizacji. Drugim są losy absolwentów seminariów nauczycielskich, ich przeżycia wojenne i powojenne. Ostatni rozdział oraz zakończenie składają się na finalną refleksję o efektywności polskich seminariów nauczycielskich i ich kulturotwórczej roli na wschodnich kresach Rzeczpospolitej. [...]
Autorowi udało się ocalić wiele źródeł unikatowych, nieosiągalnych w Polsce. Istotą novum jest rzetelność opisu wybranych szkół na tle precyzyjnie określonego otoczenia społecznego. Bez znajomości realiów białoruskich oraz języka dokonanie tego byłoby niemożliwe lub groziłoby uzyskaniem fałszywego obrazu zjawiska.