Ludobójstwo. Kłamstwo i walka o prawdę. Sprawa Katynia 1940–2014 - Witold Wasilewski

Bardzo cenną, nowatorską częścią książki jest opis i analiza stanowiska i postępowania, jakie przyjęli wobec sprawy Katynia Wielka Brytania i inne państwa alianckie, jak zareagowały one na informację o zbrodni katyńskiej dokonanej przez Związek Radziecki na ponad dwudziestu tysiącach polskich jeńców wojennych w 1940 r., i jak po wojnie unikały dochodzenia prawdy. Opisuje plany podniesienia sprawy zbrodni katyńskiej na procesie norymberskim. Książka oparta jest na bogatym materiale źródłowym, niektóre dokumenty i informacje publikowane są po raz pierwszy.

To, co wydarzyło się w zachodniej Polsce we wrześniu 1939 roku, nie posiada literatury tak bogatej jak zbrodnia katyńska, dokonana przez Sowietów na Kresach Wschodnich. Sowiecka zbrodnia na polskich oficerach w Katyniu, Miednoje i Charkowie żyje w świadomości Polaków od wielu lat. Jednak pod względem ilości polskich ofiar i bestialstwa niemieckiego agresora w pamięci mieszkańców Pomorza, północnego Mazowsza, Wielkopolski i Śląska istnieje zbrodnia tak samo okrutna. 

Wśród 21 857 polskich oficerów zamordowanych bestialsko w Katyniu w kwietniu 1940 roku była jedna kobieta. Kobieta niezwykła, której życie i poświecenie dla Ojczyzny zasługują na szczególną uwagę i szacunek. To por. pilot Janina Lewandowska, córka gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego, wodza zwycięskiego Powstania Wielkopolskiego z 1919 roku.

Książka przybliża jej krótkie, lecz wspaniałe życie – sylwetkę ojca – generała legendy, dzieciństwo, skrajnie różne pasje (śpiew i latanie), wypełniające jej czas wolny, pierwszą miłość, którą tak krótko mogła się cieszyć, przeżycia w obozach jenieckich w Ostaszkowie i Kozielsku, a także tragiczną śmierć z rąk sowieckich oprawców.

Autor niniejszej książki był jedynym ocalałym polskim oficerem, który w czasie dokonywania masowych egzekucji przez NKWD w 1940 r. znalazł się w pobliżu lasu katyńskiego, a także pierwszą osobą, która właściwie wskazała okolicę, gdzie urywał się ślad po polskich wojskowych. Opisuje on ciąg zdarzeń, które sprawiły, że trafił do obozu w Kozielsku, więzienia w Smoleńsku i Moskwie, a następnie do sowieckich łagrów. Z perspektywy trzydziestolecia podsumowuje stan wiedzy na temat Katynia, a także zastanawia się nad przyczynami podjęcia przez władze sowieckie tej dramatycznej decyzji.

Książka Jürgena Rotha osadza wydarzenia z 10 kwietnia 2010 roku w szerszym kontekście rosyjskiej historii, wewnętrznych i zewnętrznych wojen prowadzonych przez Putina, a także powiązań między rosyjską mafią a biznesem.

Roth alarmuje, że choć od tragedii smoleńskiej minęło już ponad sześć lat, do tej pory nie została przeprowadzona wyważona ocena jej przyczyn. Każda krytyka oficjalnych raportów na temat okoliczności katastrofy była deprecjonowana jako teoria spiskowa i wytwór fantazji niezrównoważonych polityków. Z trudną do wytłumaczenia zaciekłością wyciszano wszelkie kwestie wskazujące na to, że w Smoleńsku mogło dojść do zamachu. Groteską jest przedstawianie oficjalnych rosyjskich ustaleń jako szczególnie poważnych czy wiarygodnych, co choćby w kontekście katastrofy malezyjskiego samolotu pasażerskiego MH-17 na Ukrainie lub aneksji Półwyspu Krymskiego jest wyjątkowo cyniczne.

Tymczasem wrzesień 1939 roku rozpoczął dramat nie tylko jeńców, lecz także ich bliskich. Przeżycie okupacji było wielkim wyzwaniem zwłaszcza dla tych rodzin, w których przed wojną kobiety poświęcały się prowadzeniu domu. Autorka postanowiła przyjrzeć się trudnym losom tych rodzin w latach II wojny światowej: warunkom, w jakich przyszło im żyć, ciężarom okupacyjnej codzienności i represjom, a także obieranym przez nie strategiom przetrwania. Stara się także odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób pokrewieństwo z zamordowanym oficerem lub funkcjonariuszem wpływało na wojenne losy. Ważnym wątkiem książki jest porównanie sytuacji krewnych ofiar katyńskich pod obiema okupacjami - niemiecką i sowiecką. Historie tych rodzin - rozdzielonych przez wojnę, poddanych prześladowaniom, próbujących przetrwać - są niezwykle poruszające. Autorka postanowiła oddać głos samym bohaterom, dlatego głównym źródłem są tu relacje krewnych ofiar katyńskich. Dzięki podjętym szeroko badaniom udało się jej włączyć do obiegu historycznego także losy tych, których przeżycia dotychczas nie zostały opisane w publikacjach na temat sprawy katyńskiej.

Historia XX wieku pamięta kilka aktów ludobójstwa noszących znamiona eksterminacji całych narodów.

Pierwszym była zagłada Ormian w 1915 r., którą autor książki Mikaël Nichanian porównuje z holokaustem Żydów w czasie II wojny światowej.

Zagłada nosiła znamiona czystek rasistowskich i religijnych, przeprowadzona została systematycznie i planowo, ofiary to chrześcijanie zamieszkujący Imperium Osmańskie, przede wszystkim Ormianie, ale także Grecy i Chaldejczycy. Sprzyjała jej trwająca Wielka Wojna oraz młodoturecki nacjonalizm. Rzeź tureckich Ormian wiązała się także z niszczeniem i grabieżą mienia, dokonywanymi w trakcie pacyfikacji przez członków Organizacji Specjalnej oraz muzułmańskich cywilów i sąsiadów ofiar. Autor rysuje przed czytelnikami wstrząsający obraz bestialskiego ludobójstwa blisko dwóch milionów ludzi.

Dzieło stanowi świadectwo historycznych wydarzeń, które naznaczyły cały XX wiek piętnem barbarzyńskich zbrodni, czystek etnicznych i religijnych, cierpieniem bezbronnych i niewinnych ofiar nacjonalizmów i totalitarnych ideologii.

Buczacz, niewielkie kresowe miasteczko, dziś należy do Ukrainy. Założyli je Polacy, a obok nich mieszkali tu Żydzi i Rusini. Wybitny historyk Omer Bartov z imponującą precyzją i z dystansem analizuje kształtowanie się relacji pomiędzy nimi, odtwarza codzienność, opisuje, jak przez kilka stuleci, pomimo różnic religijnych i etnicznych, tworząc odrębne opowieści o przeszłości, inaczej rozumiejąc teraźniejszość i całkowicie odmiennie planując przyszłość, żyli obok siebie polscy, ukraińscy i żydowscy mieszkańcy. I zadaje pytanie: jak doszło do ludobójstwa?