Krzemieniec - Ryszard Jan Czarnowski

To książka o krainie legendarnej. Pięknych górach i jej dumnych mieszkańcach mówiących po ukraińsku, polsku, w jidysz, po niemiecku i węgiersku. Ludziach, którzy urodzili się w Austro-Węgrzech, dorastali w międzywojennej Polsce, w dorosłe życie wkraczali pod niemiecką okupacją a umierali w Związku Radzieckim lub, jak nieliczni spośród nich, na niepodległej Ukrainie. Powiaty Nadwórniański i Kołomyjski położone na samych krańcach Drugiej Rzeczpospolitej, widziane z blisko stuletniej perspektywy, to prawdziwa kraina legend wyrastających z życia na krawędzi pomiędzy ludzką dolą, a dziką naturą. Wszystko to z Panem Bogiem w tle. Blade odbicie tej krainy odnajdujemy dziś, wędrując po Gorganach i Czarnohorze.

Monografia Kate Brown to opowieść o kresach, ludziach różnych kultur i języków, ich krętych losach, a jednocześnie opowieść o nagłych zwrotach historii, które nieodwracalnie zmieniły oblicze opisywanego pogranicza. Przez stronice książki przetacza się korowód barwnych postaci: chłopów pielgrzymujących do cudownych źródeł, rozśpiewanych chasydów i medytujących protestantów, snują się krajobrazy, wioski i miasta. Tu, na kresach, dzieją się cuda, a moce magiczne są wszechobecne. Całe życie na wskroś przesiąknięte jest świętością i metafizyką.

Ekskluzywny reprint wydania z 1928 roku, dotyczącego województwa tarnopolskiego - najbardziej na południowy wschód wysuniętego obszaru II RP. Ziemia ta "mlekiem i miodem" płynąca przechodziła ciężkie koleje. Trzema szlakami wpadały tu hordy najeźdźców od wschodu, pustosząc ogniem i mieczem kraj, który stał się terenem bohaterskich walk i najważniejszych rozpraw oręża polskiego. Niemal wszystkie jej zamki jak Zbaraż, Podhorce i Olesko owiane są wspomnieniami historycznymi, a każda piędź ziemi przesiąkła krwią najlepszych synów Ojczyzny, którzy broniąc wrogom dostępu do Państwa, będącego przedmurzem kultury zachodniej, dali życie swe w ofierze. Do przewodnika dodana została mapa województwa tarnopolskiego

Autor kreśli barwną panoramę ówczesnej kresowej mentalności i obyczajowości, jednak głównym bohaterem jego intrygującej opowieści pozostaje samo liceum - jego Ojcowie Założyciele, profesorowie, społeczność uczniowska, struktura, a także fety i zwyczaje. A wszystko to nieodłączne od tragiczno-ironicznych zawirowań historii, które zdecydowały zarówno o narodzinach, jak i o późniejszej klęsce szkoły.

Podczas porządkowania domu przeznaczonego na sprzedaż, położonego przy ulicy 2a Shirley Road na Chiswick, w zachodnim Londynie, na strychu - pośród gazet, papierów i kartonów - odnaleziono pakunek kilku zeszytów, grubszych i cieńszych. Jak się okazało, były to wspomnienia wojenne weterana II Korpusu gen. Andersa, Bronisława Goliszewskiego z Krzemieńca, zastępcy naczelnika tamtejszego Urzędu Skarbowego. Stanisław Wojnar i żona Stanisława z Bury (Lancashire), najbliższa rodzina zmarłych właścicieli posesji, nie potrafili wyjaśnić, w jaki sposób owe pamiętniki znalazły się w attyce domu pod wymienionym wyżej adresem.

Miasto Krzemieniec i ziemia krzemieniecka, tak mocno zwią­zane z polską historią, kulturą, nauką i oświatą, oderwane prze­mocą od Macierzy, nie mogą już pełnić swojej dawnej roli. O ich dokonaniach i osiągnięciach, o ludziach, którzy tam żyli, działali i tworzyli muszą teraz przypominać wydawnictwa samych krzemieńczan w Kraju i na obczyźnie. Wszystkich, którzy wierni pamięci „Miasta wielkiej tęsknoty” przechowują ją i zapisują po to, by przeszłość znana była przyszłości.

Książka jest opowieścią opartą głównie na autentycznych relacjach komplementarnie do ocalałych dokumentów. To zanurzenie się w historię tragicznych dni walki i kolejnych okupacji wojennych jednej z trzech cywilizacyjnych stolic Rzeczypospolitej. Nie jest to suche kalendarium, ale forma gawędy o dniach zagłady polskiego miasta.

Krzemieniec to miasto-fenomen. Walczył o nie Kazimierz Wieki, opiekowała się nim w sposób szczególny królowa Bona, a do Korony wcielił je Zygmunt August. Po III rozbiorze miasto trafiło pod panowanie Imperium Rosyjskiego. W latach 1805–1832 istniało tam słynne Liceum Krzemienieckie (Gimnazjum Wołyńskie, Ateny Wołyńskie). Krzemieniec ponownie należał do Polski w latach 1921–1939. I o tym właśnie okresie opowiada ta książka. Osią narracji jest powołane przez Józefa Piłsudskiego w 1920 roku Liceum Krzemienieckie, nawiązujące ideowo do swej poprzedniczki z początku XIX w. Było ono fenomenem edukacyjnym lat międzywojennych, któremu nie dorównała później żadna szkoła – ani w PRL, ani obecnie. Było dużo więcej niż szkołą. Stało się centrum kulturalnym nie tylko dla powiatu krzemieniec­kiego, ale dla całego Wołynia. Instytucją organizującą życie społeczne. Dziś trudno sobie wyobrazić, aby szkoła miała do swojej dyspozycji skocznię narciarską czy uczyła latać na szybowcach.

Opowieść o bogactwie życia codziennego XIX- i XX-wiecznego Lwowa. Próba przedstawienia żywego miasta i jego ludności, dotychczas często w opracowaniach pomijanej. Jej mentalność, wielokulturowość i relacje społeczne. Bogactwo architektury, postęp i rozwój. Książkę wzbogacają piękne, czasem wzruszające ilustracje, ukazujące pełną krasę tego niezwykłego miasta i jego mieszkańców.

Opowieść o mieście, którym liczne rzesze Polaków są zauroczone. Lwów po wielkim wojennym dramacie decyzjami wielkich architektów świata znalazł się poza granicami Rzeczypospolitej. Nie zatarło to jednak prawdy i faktu, że Lwi Gród jest kolebką polskiej kultury, współtwórcą obyczajowości i świadkiem najważniejszych wydarzeń w naszych dziejach. I o tym właśnie gawędy zawarte w tej książę traktują.

Jakiż to kolejny paradoks historii, że Grodno – jedno z najstarszych miast dawnej Rzeczypospolitej – nie doczekało się dotychczas pełnej i wyczerpującej monografii. Publikacja ta częściowo uzupełnia tę lukę.

Książka stanowi kontynuację opisu okupacji sowieckiej. Przedstawia codzienność mieszkańców Lwowa, tę zwykłą, siermiężną, do której dostosowanie było również rodzajem bohaterstwa. Towarzyszy temu obszerny i udokumentowany opis bestialstw dokonywanych przez Niemców oraz współpracujących z nimi członków organizacji ukraińskich nacjonalistów.