Chwała krucjat - Steve Weidenkopf

Wyczerpująca monografia pierwszej krucjaty.

Przed dziewięciuset laty zachodnią Europę zelektryzowało wezwanie do świętej wojny. Dziesiątki tysięcy ludzi opuściło domy i przemierzyło niemal cały znany podówczas świat, żeby wyrwać z rąk muzułmanów Jerozolimę. W drodze przez cztery lata zmagali się ze skrajnym wyczerpaniem i śmiertelnymi chorobami, a przy tym toczyli krwawe bitwy. Pokonali śmiertelnie groźną turecką jazdę i mimo niewyobrażalnych trudów zdobyli niedostępną starożytną Antiochię. Latem, konając z pragnienia, niektórzy pili końską krew, zimą, cierpiąc potworny głód, uciekali się do kanibalizmu.

Wojownik i polityk, zwycięzca spod Hattin i zdobywca Jerozolimy, postrach krzyżowców i bohater muzułmanów – tak powszechnie kojarzy się imię Saladyna. Tymczasem sułtan – postać niezwykle barwna i fascynująca – wyrasta dalece poza ten stereotyp. Dla samych muzułmanów, przy wszystkich zasługach i osiągnięciach, pozostaje bohaterem, choć nie bez skazy. 

Studium Bruno Dumézila Chrześcijańskie korzenie Europy obejmuje całą Europę Zachodnią na przestrzeni trzech stuleci. Na podstawie obszernego materiału źródłowego autor stara się odpowiedzieć na pytanie, jak to się stało, że w VIII wieku w Europie istniała w istocie jedna religia – chrześcijaństwo – podczas gdy w chwili upadku cesarstwa rzymskiego (V wiek) chrześcijanie stanowili mniejszość. Autor polemizuje z tezą, że chrześcijaństwo zostało narzucone siłą: drobiazgowa analiza źródeł i mentalności tamtej epoki pozwala mu wypracować nowe ujęcie koncepcji wolności religijnej w czasach, kiedy przekonywanie i przymuszanie wcale nie musiały być przeciwstawnymi sposobami szerzenia chrześcijaństwa.

Pierre Dubois (Petro de Bosco) był francuskim prawnikiem żyjącym na przełomie XIII i XIV w. Jego nazwisko łączone jest zazwyczaj z historią krucjat i prawa międzynarodowego. To przede wszystkim tym zagadnieniom poświęcony jest najbardziej znany spośród jego traktatów, O odzyskaniu Ziemi Świętej (De recuperatione Terrae Sanctae). Przedstawiony został w nim plan działań zmierzających do ponownego podbicia przez chrześcijan terenów utraconych na Wschodzie w drugiej połowie XIII w. Zawiera on również wskazówki dotyczące utworzenia w Europie swego rodzaju organizacji międzynarodowej, której głównym zadaniem byłoby utrzymanie pokoju między chrześcijanami. Na obie te kwestie Dubois spojrzał przez pryzmat interesów królestwa Francji i jego ówczesnego władcy, Filipa IV Pięknego (1285–1312). Takie ujęcie dominuje w całej twórczości tego autora, uważanego za jednego z najważniejszych propagatorów idei prymatu monarchii francuskiej w chrześcijańskim świecie na początku XIV w.

Dziewięciu wybitnych biblistów, patologów i historyków Kościoła, w rozmowach z Maciejem Müllerem, przypomina spory i dyskusje, których temperatura swego czasu sięgała zenitu. Dzięki historycznej perspektywie współczesne debaty o sensie celibatu, obecności religii w szkole, zasadności spowiedzi w konfesjonale czy kształcie liturgii zyskują nowy wymiar. Suche fakty dostępne na wyciągnięcie ręki w internetowej wyszukiwarce, w rozmowach fachowców zmieniają się w barwne, pełne życia historie, w których to, co święte, miesza się z tym, co grzeszne, wielcy Kościoła mają swoje słabości, a idealizowana przeszłość okazuje się wcale nie taka idealna. 

Celem książki jest ukazanie sytuacji żydów na chrześcijańskim i muzułmańskim Bliskim Wschodzie takiej, jaką w drugiej połowie XII wieku oglądał Beniamin z Tudeli podczas swej wędrówki, na tle jurydycznego uregulowania statusu ludności żydowskiej w prawodawstwie poszczególnych krajów. Rozprawa nie ma jednak charakteru czysto komparatystycznego; nie pretenduje do udzielenia odpowiedzi na pytanie, pod czyim panowaniem – chrześcijańskim czy muzułmańskim – żydom żyło się lepiej. Zmierza natomiast do wykazania prawdziwości tezy o istnieniu głębokiego rozdźwięku między literą prawa a jego nieskutecznością, zarówno na niekorzyść, jak i na korzyść ludności żydowskiej.

W 1202 roku zebrani w Wenecji chrześcijanie mieli po raz kolejny podjąć próbę wyzwolenia Ziemi Świętej. Kampania została przemyślana i przygotowana w najdrobniejszych szczegółach. W weneckich stoczniach, za sowitą opłatą, powstała flota, która miała pomóc w zdobyciu Egiptu stanowiącego swoiste wrota do Ziemi Świętej. Plan wydawał się doskonały. W Wenecji stawiło się jednak zbyt mało ludzi. W zamian za odroczenie płatności Wenecjanie wymusili na krzyżowcach atak na Zarę. Wyprawa, której głównym celem było odzyskanie Ziemi Świętej, stopniowo przekształcała się w kampanię przeciwko braciom w wierze. Brak poczucia jedności, które towarzyszyło pierwszym krucjatom, okazał się brzemienny w skutkach. Do głosu doszły osobiste interesy, które okazały się ważniejsze niż wierność krucjatowym ideałom. Kierowani przez przebiegłego weneckiego dożę krzyżowcy przystali na prośbę Aleksego IV Angelosa, syna obalonego cesarza Bizancjum, Izaaka II Angelosa, i postanowili pomóc mu w odzyskaniu tronu, widząc w tym możliwość podporządkowania papiestwu Kościoła bizantyjskiego i okazję do wzbogacenia się. Uderzyli na Konstantynopol, plądrując i niszcząc jedno z najpotężniejszych miast średniowiecznej Europy.

W książce przedstawione zostały kilkusetletnie dzieje zmagań chrześcijańskich i muzułmańskich państw na zachodzie Europy, które nieraz określane były przez walczące strony mianem krucjat lub "świętej wojny".

Porywająca opowieść o owianych legendą Bożych wojownikach, których losy od wieków fascynują zarówno historyków, jak i pasjonatów sztuki wojennej.

Tajemnice związane z działalnością templariuszy, joannitów, lazarytów, bożogrobców czy krzyżaków pobudzają wyobraźnię nie tylko miłośników historii, lecz także pisarzy i scenarzystów filmowych. Członkowie zakonów rycerskich należą do najbardziej znanych, ale i kontrowersyjnych postaci w historii Kościoła. Jedni uznają ich za bohaterów walki z ekspansją muzułmańską, dla drugich epoka rycerzy Chrystusa stanowi ciemną kartę w dziejach chrześcijaństwa.

Zakony rycerskie przez lata obrosły rozpalającymi emocje i wzbudzającymi dyskusje legendami i mitami. Andrzej Solak w swej najnowszej książce rozprawia się z nimi, umiejscawiając losy tych zgromadzeń na szerokim tle społecznym późnego średniowiecza. Przedstawia historię krucjat lewantyńskich, rekonkwisty Półwyspu Iberyjskiego z rąk Maurów oraz walk ze stawiającymi opór chrześcijaństwu pogańskimi ludami północnej Europy. Wplatając fakty w barwną narrację, tworzy wciągającą i odkrywczą opowieść. Dzięki ogromnej liczbie szczegółów dotyczących uwarunkowań kulturowych i geograficznych, uzbrojenia i taktyki rycerzy, a także reguł poszczególnych zakonów opowieść ta jest również solidnym źródłem wiedzy historycznej, obejmującym kilkaset lat walk w obronie wiary.

Dzieło francuskiego historyka już w momencie publikacji wzbudziło duże emocje. Autor opisał epopeję lewantyńskich wypraw krzyżowych, traktując je jako przedsięwzięcie francuskie oraz przedstawiając państwa krzyżowe w Palestynie i Syrii jako zamorskie, kolonialne enklawy średniowiecznej Francji. Dla Grousseta Królestwo Jerozolimy było dwunastowieczną Francją w miniaturze, Hrabstwo Trypolisu – Prowansją w Libanie, a Księstwo Antiochii to syryjskie państwo francuskich Normanów. Nie ulega wątpliwości, że Grousset postrzegał dzieje krucjat przez pryzmat cywilizacyjnej roli Francji, co wzbudzało i ciągle wzbudza dość surowe sądy historyków zajmujących się zagadnieniem średniowiecznych wypraw krzyżowych. Co interesujące, są to opinie wypowiadane głównie przez historyków anglosaskich (…) bądź niemieckich (…).

Historia Krucjat to efekt wielkiej fascynacji brytyjskich uczonych wyprawami krzyżowymi w formie serii ilustrowanych historii. Jednocześnie jest to kompendium wiedzy na ten temat, zawierające szczegółowe mapy, kalendarium wydarzeń, bibliografię i indeks haseł. To pierwsza tak obszerna pozycja na ten temat, wzbogacona niezwykle cennym komentarzem muzułmańskim. Prawdziwa uczta nie tylko dla pasjonatów i wszystkich głodnych wiedzy, ale również dla poszukujących prawdy o wyprawach krzyżowych.

Ta bogato ilustrowana książka prezentuje Czytelnikowi interesującą, kompetentną i zrozumiałą historię krucjat, poczynając od czasu ogłoszenia pierwszej krucjaty w 1095 roku aż do dziedzictwa idei krucjatowych i ich wizerunku w naszych czasach. Napisana przez grupę najwybitniejszych uczonych zajmujących się krucjatami, przedstawia krucjaty odbywające się w wielu teatrach wojny. Książka zapoznaje nas z ideami apologetów, propagatorów i poetów, z percepcjami i motywacją samych krzyżowców, jak również z muzułmańską reakcją na świętą wojnę chrześcijan. Rzuca światło na godną uwagi architekturę i sztukę krucjatową, wprowadza w fascynującą historię zakonów rycerskich, takich jak templariusze i joannici. Dzieło z pewnością spodoba się każdemu czytelnikowi zainteresowanemu ideałami i historią wypraw krzyżowych.

W roku 1212, według niemieckich kronikarzy z XIII wieku, miała miejsce krucjata dziecięca. Nie była to żadna wyprawa wojenna ciężkozbrojnych rycerzy, ale wyprawa‑pielgrzymka dzieci, która wyszła z Francji, Nadrenii i Niderlandów. Czy to była wyprawa dzieci, czy tylko biedoty, zdziesiątkowana w czasie wędrówki przez głód i choroby, dokładnie nie wiadomo. Według różnych kronik miała ona dwóch przywódców, obu powołanych przez samego Jezusa: młodego pasterza Stephena z Glois w Vendôme i studenta szkoły katedralnej w Kolonii, Nikolausa. Ilu było uczestników, czy sto tysięcy, jak piszą niektórzy mnisi, czy tylko kilka tysięcy Jest pewne, że duże grupy nieszczęśników szły do Genui i Wenecji pomiędzy majem a sierpniem 1212 roku. Istnieją świadectwa z Trewiru, Spiry i Schäftlarn nad Izarą, a także z Piacenzy i innych miejscowości, gdzie dokładnie zapisano, kiedy wyprawa tamtędy przechodziła. Nieliczni, którzy dotarli do portów, zostali wciągnięci na statki przez podejrzanych kupców i skończyli na targach niewolników w Algierii.

A to jest opowieść. Jednak opowieść oparta na przekazach, które znajdują się w starych manuskryptach przechowywanych w klasztorach i opactwach.

O czym jest niniejsza książka skoro udział Polski w krucjatach był co najwyżej symboliczny.

Faktycznie: rycerstwo Korony niewiele wniosło w obronę Półwyspu Iberyjskiego czy Królestwa Jerozolimskiego. Czy na tej podstawie można jednak stwierdzić, że Polacy byli niechętni wobec idei wypraw krzyżowych lub nawet przejawiali wobec niej swego rodzaju wrogość? Czy słowa księcia Leszka Białego, który w niezwykle cwany sposób miał „wykręcić się” od udziału w wyprawach krzyżowych, argumentując to tym, że w Ziemi Świętej nie ma przecież piwa „i żyć przeto tam nie można” były rzeczywistym powodem? A może były jeszcze inne, bardziej praktyczne powody?

Zaprezentowany w niniejszej książce punkt widzenia może różnić się od punktu widzenia przyjmowanego przez większość polskich publikacji właśnie ze względu na zastosowanie takich, a nie innych priorytetów. Myślę, w każdym razie, że takie postawienie sprawy może być dla polskiego czytelnika naprawdę ciekawym eksperymentem.