Od konfliktów do rzezi. Polacy i Ukraińcy na Kresach II Rzeczypospolitej - Renata Pomarańska

Książka uzupełnia obecną w nauce polskiej lukę w zakresie opracowań dotyczących ukraińskiego nurtu chrześcijańskiego związanego z biskupem stanisławowskim Grzegorzem Chomyszynem. Ukazuje jego funkcjonowanie oraz zasięg oddziaływania w życiu politycznym Ukraińców. Prezentuje rolę, jaką w nim odegrał duchowny, a także działalność organizacji i partii chrześcijańskich, które wspierał. W książce przedstawiono m.in. proces powstawania tych ugrupowań oraz przybliżono ich oblicze ideowe. Ukazano również stosunek UChO, UKNP i UNO wobec problemów istotnych nie tylko dla Ukraińców, lecz także dla Polaków.

W 1925 r. zebrana wokół biskupa stanisławowskiego Grzegorza Chomyszyna grupa greckokatolickiego duchowieństwa oraz inteligencji utworzyła we Lwowie Ukraińską Chrześcijańską Organizację. W 1930 r. w jej miejsce powołano Ukraińską Katolicką Partię Ludową, która w 1932 r. została przemianowana na Ukraińską Odnowę Ludową. Wspierający ich działalność duchowny stał na stanowisku lojalności wobec państwa polskiego, przekonując, że nie stanowi ona przeszkody w walce o prawa Ukraińców. Wierzył, że UNO zdoła odnowić ukraińskie życie narodowe na zasadach chrześcijańskich i przygotuje Ukraińców do stworzenia własnej państwowości. Przewidywał, że początkowo nie znajdzie ona zbyt wielu zwolenników, zdawał sobie jednak sprawę z tego, iż ,,nie w liczbie siła", gdyż ,,chwasty i burzany rosną prędko, ale też i prędko giną. Dąb rośnie pomału, ale za to trwa przez stulecia".

Synteza dziejów Ukrainy, pokazująca wspólną polsko-ukraińską przeszłość z perspektywy ukraińskiej

- ciekawie omawia bizantyńskie, słowiańskie, tatarskie i wikińskie korzenie narodu ukraińskiego,

- przedstawia aspekty polityczne, społeczne i kulturowe historii Ukrainy, od legendarnych początków Rusi we wczesnym średniowieczu do zlikwidowania Siczy Zaporoskiej w 1775,

- pokazuje trudną sytuację ukraińskiego kozactwa, egzystującego między Rzeczpospolitą, Rosją a chanatem krymskim,

- zawiera przejmujący opis dramatycznego przebiegu i skutków rewolucji kozackiej Bohdana Chmielnickiego,

- prezentuje proces kształtowania się odrębnego języka ukraińskiego,

- ukazuje przeobrażenia świadomości narodowej mieszkańców Ukrainy oraz znaczenie Cerkwi prawosławnej na ziemiach ruskich.

Pierwsza popularnonaukowa książka stanowiąca pełen zarys stosunków polsko-ukraińskich w latach 1943-1947. Autor przedstawia przebieg krwawego konfliktu jaki rozgorzał pomiędzy Polakami i Ukraińcami, a którego ramy chronologiczne wyznaczają dwa często przywoływane wydarzenia historyczne: rzeź wołyńska, czyli czystka etniczna dokonana na Polakach przez nacjonalistów ukraińskich w 1943 roku, oraz akcja &"Wisła", przymusowe wysiedlenia Ukraińców z południowo-wschodniej Polski. Zatrważający bilans konfliktu do dziś ciąży na zbiorowej pamięci Polaków i Ukraińców.

Nacjonalizm ukraiński stworzył osobliwą religię, pseudochrześcijaństwo, przewrotną mistyfikację chrześcijaństwo, swoistą szatańską jego wersję, w której naród jest ważniejszy od Boga. I dał temu narodowi prawo zdobywać sobie miejsce pod słońcem wszelkimi środkami, za każdą cenę, nawet w razie potrzeby eliminując inne nacje. Przedstawione w tej książce słowa błogosławionego ukraińskiego biskupa ze Stanisławowa, męczennika z czasów stalinowskiego terroru, są przestrogą dla nas wszystkich. Trzeba być czujnym i reagować na panoszące się zło, by nie wróciły czasy zbrodni, trzeba niestrudzenie głosić prawdę, tak, jak czynił to błogosławiony biskup Grzegorz Chomyszyn, czynić dobro, jak on czynił i okazywać miłosierdzie, jak okazywali je Sprawiedliwi Ukraińcy.

Ziemie ukrainne pełne są śladów polskości. Na Rusi Czerwonej, Wołyniu, Podolu, w województwie bełskim, na Bracławszczyźnie, Czernihowszczyźnie, w Kijowskiem – wszędzie Polacy bądź spolonizowani kniaziowie i szlachta ruska odcisnęli swe piętno w historii i kulturze. Pałace, zamki, miasta, miasteczka, kościoły, cerkwie – obecnie często w zupełnej ruinie – powstawały z inicjatywy "polskich panów", a ziemie zagospodarowywane były dzięki przywilejom polskich królów. 
Książka przybliża dzieje, miejsca, rody i postacie ziem ukrainnych mniej więcej do końca trwania Rzeczypospolitej szlacheckiej, niekiedy jednak autor wplata w narrację trudne wątki związane z II wojną światową, okupacją, eksterminacją ludności żydowskiej i polskiej. Dotyka też kwestii kozackiej i wpływu mołojeckich powstań na los poszczególnych miejscowości.

Dzisiejszy obwód zakarpacki przez kilkaset lat wchodził w skład Królestwa Węgier. Do sowieckiej Ukrainy włączył go Józef Stalin w 1944 roku. Zamieszkuje go 35 narodowości, mających charakter autochtoniczny. 

Książka w formie reportażowo-publicystycznej pokazuje całe bogactwo regionu, jego bardzo złożoną historię i kulturę. Pokazuje bezwzględny proces sowietyzacji Zakarpacia i prześladowania mniejszości narodowych; opisuje też losy zamieszkujących te tereny nacji w wolnej Ukrainie i ich zmagania z ukrainizacją. 

Głównym przesłaniem książki jest teza, że aspirująca do Unii Europejskiej Ukraina znajdzie w niej godne miejsce, jeżeli nauczy się przestrzegać praw mniejszości narodowych i zacznie traktować je jako część swojego bogactwa, a nie zagrożenie. 

Ukraina i Kozaczyzna kojarzą się dziś z wydarzeniami zaprezentowanymi w Trylogii Henryka Sienkiewicza. Barwność i plastyczność opisywanych przez niego obrazów miała niespotykaną do tej pory siłę. Tymczasem rzeczywistość była zgoła inna ...

Książka nie jest ani systematycznym wykładem, ani chronologicznym opisem wydarzeń. Zamiarem autora było przedstawienie kozackiej codzienności, a także wprowadzenie czytelnika w świat tamtejszych zwyczajów, wierzeń, funkcjonowania instytucji, niezrealizowanych ideałów oraz stosunków panujących wewnątrz ukraińsko-kozackiej społeczności.

Obszerny tom prozy Michała Grabowskiego jest pod względem historycznoliterackim wydarzeniem niezwykłym. Jakkolwiek bowiem dotyczy autora powszechnie omawianego w każdym studium estetyki romantyzmu, to jednak prozy artystycznej Grabowskiego (...) nie wznawiano i nikt o to nie apelował.

prof. Tadeusz Budrewicz