Galicyjskie miasta w epoce zmian społeczno-politycznych w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII-XIX wieku

W czasach panowania Józefa II rząd austriacki, mając na względzie własne korzyści, podjął działania zmierzające do pobudzenia rozwoju miast galicyjskich , ale trwały one zbyt krótko, aby mogły w sposób istotny poprawić ich położenie. Rychło zrezygnowano z wspierania rozwoju przemysłu i rzemiosła galicyjskiego, traktując Galicję jako rynek zbytu dla bardziej rozwiniętego przemysłu innych krajów wchodzących w skład monarchii. W tych niełatwych warunkach miasta rozwijały się jednak, będąc w II połowie XVIII wieku i na początku XIX, miejscem życia i pracy około 16 do 17% ludności Galicji.

Działalność oświatowa i narodowa na galicyjskim Podolu przed pierwszą wojną światową nie cieszyła się zainteresowaniem w polskiej literaturze historycznej. Niewiele też zachowało się na ten temat relacji wspomnieniowych. Stąd zasadne jest przypomnienie tych, które posiadają dużą wartość poznawczą dla podjętej problematyki.

Publikowane relacje uczestników pracy oświatowej na Podolu mają zróżnicowaną objętość i charakter, wynikający w preferencji autorów.

Dorota Żurek imponuje znajomością i stopniem wyzyskania źródeł historycznych pozwalających przedstawić wszechstronnie topografię i zasiedlenie miasta oraz strukturę zawodową i społeczną jego mieszkańców. Praca wpisuje się znakomicie do polskiej historiografii miejskiej. Jest to bodajże pierwsza udana próba poddania opisowi socjotopograficznemu miasta małego. I to opisowi na przestrzeni ponad dwóch stuleci. Wszystkie polskie socjotopograficzne opracowania dotyczą miast średnich, a w każdym razie większych od Chrzanowa (Grodno, Krosno, Sieradz, Świdnica, Warta), i dużych (Elbląg, Poznań, Toruń, Wrocław). I pod tym względem jest to również praca pionierska.

Do wszystkich podejmowanych przez siebie inicjatyw Kośni podchodzili bardzo emocjonalnie i ideowo. [...] Wobec stale formułowanych zarzutów i pretensji, najpierw wobec niemieckiego, później polskiego aparatu władzy [...], pozostawali nieustępliwi. Najwyraźniejszą cechą aktywności społecznej Kośnych jest to, że niezależnie od okoliczności państwowych, społecznych i politycznych w współtworzonych strukturach organizacyjnych zawsze znajdowali sobie miejsce w opozycji. [...] Podkreślali wartość śląskich tradycji, kultury i gwary [...]. Utożsamiając się silnie z regionem, Kośni starali się podkreślić jego znaczenie i propagować lojalność względem niego. Wielokrotnie podnoszona dzielnicowość Kośnych była istotnym wyróżnikiem ich patriotyzmu [...].

Celem pracy Dwór, wieś i plebania w przestrzeni społecznej zachodniej Małopolski w latach 1772-1815 jest zbadanie wpływu przemian społecznych, gospodarczych i politycznych, dokonujących się w drugiej połowie XVIII i na początku XIX w., na funkcjonowanie środowiska wiejskiego zachodniej Małopolski. W szczególności chodzi tu o ukazanie: funkcjonowania dworu, plebanii i wsi w przed- i porozbiorowych warunkach prawno-politycznych; wpływu zmienności epoki na przestrzeń społeczną (m.in. wpływ zmiany granic państwowych na położenie prawno-polityczne i aktywność poszczególnych grup społecznych i jednostek, tworzenie się elity wiejskiej i kształtowanie świadomości społecznej); oddziaływania reform społecznych i gospodarczych z lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVIII w. na wzajemne relacje pomiędzy szlachtą, chłopami i duchowieństwem.