Zniszczyć Ormian. Historia ludobójstwa - Mikaël Nichanian

"Pestki winorośli i trzy jabłka. Reportaże z podróży do Gruzji i Armenii” to książka barwna i smakowita, pełna zapachów, smaków i tajemnic, jakie skrywają Gruzja i Armenia - kraje, o których wiemy ciągle mało poza kilkoma frazesami i stereotypami. Marcin Sawicki, uważny i wrażliwy podróżnik, barwnie opisując zarówno bogatą historię i kulturę tego regionu, jak i współczesność, życie codzienne zwykłych ludzi, wykracza poza ramy klasycznego reportażu. Ta książka, wzbogacona licznymi fotografiami, to coś więcej niż reportaż, przewodnik czy proza podróżnicza. Pestki winorośli i trzy jabłka to lektura dla tych, którzy chcieliby jeszcze przed podróżą dowiedzieć się czegoś więcej o regionie, do którego zmierzają, poznać ludzi i klimat, pooddychać atmosferą mitycznego Kaukazu. To książka w sam raz dla każdego, zamierzającego dobrze się przygotować do wyprawy do Gruzji i Armenii, włóczęgi i turysty, którego nie zadowoli suchy opis zabytków i historii, jaki znaleźć można w klasycznych przewodnikach. To także książka dla każdego, kogo ciekawi po prostu ten niezwykły i magiczny zakątek świata, jakim jest bez wątpienia Kaukaz, Gruzja i Armenia.

Myśl o opowiedzeniu o losach mojego narodu towarzyszy mi nieodparcie od wielu lat. Tragiczne wydarzenia z przełomu XIX i XX wieku na pograniczu Turcji, Syrii, Iraku i Iranu były udziałem także mojej rodziny. Utrwaliły się w pamięci wnuków i prawnuków ofiar, którzy nie doczekali się zadośćuczynienia, co potęguje poczucie moralnego obowiązku wobec nich.

Autorem tej relacji, jednej z wielu, jest francuski dominikanin, Jacques Rhétoré. Działał on w Mosulu (Irak), gdzie zmarł i został pochowany 12 marca 1921 roku. Dzięki jego wspomnieniom współczesny czytelnik może dowiedzieć się, jak wyglądały prześladowania i ludobójstwo Ormian i Asyryjczyków, które przez wiele dekad były tematem tabu.

Album towarzyszący wystawie, pt. „Katedra ormiańska we Lwowie i jej twórcy” poświęcony jest dziejom wyjątkowego zabytku w przestrzeni Lwowa.

W kulturze ormiańskiej, której kształt zdeterminowało wczesne przyjęcie chrześcijaństwa jako religii państwowej (301r.) szczególnym kultem darzono księgi liturgiczne. Dlatego również w swoich koloniach na południowo-wschodnich terenach Rzeczypospolitej Ormianie zakładali skryptoria, w których według dawnych wzorców kopiowali i zdobyli manuskrypty. Celem książki jest określenie miejsca ormiańskiego malarstwa miniaturowego w polskiej i ormiańskiej sztuce, a także zbadanie ewolucji jego stylu i ikonografii.

Buczacz, niewielkie kresowe miasteczko, dziś należy do Ukrainy. Założyli je Polacy, a obok nich mieszkali tu Żydzi i Rusini. Wybitny historyk Omer Bartov z imponującą precyzją i z dystansem analizuje kształtowanie się relacji pomiędzy nimi, odtwarza codzienność, opisuje, jak przez kilka stuleci, pomimo różnic religijnych i etnicznych, tworząc odrębne opowieści o przeszłości, inaczej rozumiejąc teraźniejszość i całkowicie odmiennie planując przyszłość, żyli obok siebie polscy, ukraińscy i żydowscy mieszkańcy. I zadaje pytanie: jak doszło do ludobójstwa?

Józef Stalin był odpowiedzialny za śmierć milionów obywateli Związku Sowieckiego oraz innych państw. Czy jednak jego zbrodnie popełnione na rzekomych „wrogach ludu” można zaklasyfikować jako celowe zabijanie określonych grup ze względu na takie cechy, jak rasa, narodowość czy wyznawana religia?

Lato 1915 roku. Armia rosyjska pod naporem wroga wycofuje się z Królestwa Polskiego i zachodnich krańców Imperium. „Niemiec będzie babom cycki obcinał” – niesie się po wsiach. Spod Lublina, Chełma, Łomży, Ostrołęki, a nawet Warszawy obładowane wozy ruszają w głąb Rosji. Z obszarów na wschód od Białegostoku wyjeżdża nawet osiemdziesiąt procent mieszkańców. Wędrują w skwarze, bez wody i jedzenia. Niemieckie samoloty bombardują wojsko, nie szczędząc uciekinierów. Przy drogach zostają mogiły, część ciał leży niepogrzebana. Wybuchają epidemie. Masowo umierają dzieci.

Bieżeńcy – tak po rosyjsku nazywają uciekinierów carskie władze – są rozwożeni po całej Rosji. Gdy we wsiach gdzieś na Syberii czy nad Donem z trudem budują nowe życie, wybucha rewolucja, niszcząc pozostałe filary „odwiecznego porządku”: carską władzę i religię. Bieżeńcy znowu ruszają w drogę, teraz w drugą stronę, do odrodzonego Państwa Polskiego. Powrót przynosi kolejne „końce świata”.