Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia kresowe - Andrzej Rostworowski

Opowieści dotyczące odleglejszej części Ukrainy: ziem leżących nad potężnym Dnieprem, na Dzikich Polach znanych nam z Trylogii Henryka Sienkiewicza, nad pięknym i niezwykle malowniczym Dniestrem, za granicznym niegdyś Zbruczem, na Krymie. Są tu historie o miejscach i ludziach zamieszkujących lesistą Czarnohorę oraz dzikie Gorgany. Obok legend kresowych stanic, przesyconych dymami unoszącymi się na Dzikich Polach, szczękiem broni, dźwiękiem cerkiewnych dzwonów, tętentem końskich kopyt, autorka przedstawia świat rzeczywisty, obecny wizerunek kraju, który większość Polaków zna tylko z opisów literackich.

Wspomnienia Michała Jaśnikowskiego, chłopskiego syna urodzonego pod koniec XIX wieku na na południowo-wschodnich Kresach Rzeczpospolitej, w województwie stanisławowskim. Wcześnie osierocony, z trudem zdobywał swoje miejsce w życiu społecznym. U schyłku życia spisał swoją historię, aby dać wnukom świadectwo czasów, w których przyszło mu żyć, pozostawić pamięć o tym, czego śladów trudno współczesnym znaleźć.

Z Kresów na orbitę to nie tylko książka wspomnieniowa o losach rodu Patkowskich. Przestrzenią pokrywa połowę globu, od gór Pamiru po rozlewiska Ukajali, od rodzinnej Kołomyi – centrum Huculszczyzny po przylądek Cape Canaveral, skąd startowały w kosmos wahadłowce. Historycznie sięga połowy XVI wieku, kiedy pierwsze zapisy na temat rodziny mówią o sędzim grodzkim Patkowskim, ale skupia się na ostatnich dziesięcioleciach, w których wypadło żyć jej głównym bohaterom. Co innego historyczne rozprawy, a co innego – narracja świadków. W opowieści Autora los jednej rodziny splata się zręcznie z nurtem wydarzeń historycznych, nie tylko polskich. Syn wojskowego pilota nie lęka się przestrzeni, tym bardziej literackiej. Z równą swobodą co Prut, Odrę i Nysę opisuje dorzecze Amazonii, ma odwagę spojrzeć na planetę z kosmicznej orbity.

Nieistniejące od tak wielu lat, wciąż są obecne w rozmowach i sporach. Rodzą tęsknotę i sprawiają, że chce się je odwiedzić, choć nie ma ich na żadnej współczesnej mapie. Mają magiczną moc jednoczenia: sprawiają, że nieznani sobie ludzie stają się nagle bliscy, gdy odnajdą wspólne - kresowe - korzenie. Mają też potęgę budzenia demonów przeszłości. Żyją.

Prezentowana książka to album-kompendium wiedzy na temat Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej. Opisano w niej burzliwe dzieje od założenia Grodów Czerwieńskich po zagładę polskich terytoriów. Oprócz frapującej historii przedstawiono także fascynujące życie codzienne ludzi z pogranicza, które odeszło już w zapomnienie. Archiwalne i kolorowe fotografie to niebywały atut publikacji.

Sumienie Polski i inne szkice kresowe to zbiór trzydziesty czterech znakomitych, a przy tym mało znanych tekstów Michała Kryspina Pawlikowskiego poświęconych Wilnu, Mińskowi, krajobrazom Białorusi, z humorem opowiadających o młodzieńczych przygodach autora, o jego pasjach myśliwskich, kulinarnych i podróżniczych. Część z publikowanych w tym tomie szkiców autor zebrał w wydanym w 1971 zbiorze Brudne niebo, pozostałe drukowane były w londyńskim tygodniku Lwów i Wilno.

Tę piękną, wzruszającą książkę, napisaną z pełną prostoty szlachetnością, czyta się z niesłabnącym zainteresowaniem i z podziwem dla siły wewnętrznej opisywanych tam ludzi: niby zwyczajnych – a przecież wyjątkowych.
MAŁGORZATA MUSIEROWICZ, „Tygodnik Powszechny” 1998, nr 13

22 kresowe opowieści Czytelników "Gazety Lubuskiej", ludzi, którzy tam się urodzili, spędzili dzieciństwo i - mimo dramatycznych okoliczności, w których większość z nich z Kresami się żegnała - nawet przez chwilę nie przestali tęsknić za Bukowiną, Wołyniem, Polesiem, Wileńszczyzną...

Autentyczna, pasjonująca historia rodziny, która przeżyła wszystkie dramaty XX wieku (wojny światowe, rewolucję 1917, komunizm). Akcja rozgrywa się na czterech kontynentach i odzwierciedla dzieje tysięcy Polaków, którzy przeszli podobną drogę, nie stali się ofiarami, zachowali swoją godność. Którzy w swoim wnętrzu znaleźli nadzieję, siłę pomagającą im przetrwać i nadającą ich życiu sens. Książka chwyta za serce i czyta się ją jak fascynującą powieść. 

Trylogia to legenda. Ogniem i mieczem, Potop i Pan Wołodyjowski mają w kanonie literatury polskiej miejsce niezagrożone. Od ponad 130 lat losy Skrzetuskiego, Kmicica, Zagłoby i pana Wołodyjowskiego zajmują szczególne miejsce w naszej świadomości. Warto więc dziś powrócić na Kresy dawnej Rzeczypospolitej, gdzie w tle wielkiej historii Sienkiewicz umiejscowił życie owych bohaterów...

Nowy album Jędrzeja Majki to pasjonująca, sentymentalna wędrówka przez kresowe miasta, miasteczka i zaścianki, siedemnastowieczne zamki, dwory i świątynie. W poszukiwaniu śladów sienkiewiczowskich postaci autor prowadzi nas na ukraińskie stepy, przedstawia malownicze krajobrazy i zabytki Litwy, odkrywa urzekające zakątki Podola oraz inne kresowe miejsca. Interesującym opisom miejsc naznaczonych śladami bohaterów Trylogii towarzyszą współczesne, barwne fotografie przedstawiające ich aktualny wygląd.

Dramatyczny opis losów polskich rodzin kresowych, których spokojne życie przerywa wojenna pożoga. Deportowani, zmuszeni walczyć o przeżycie i o godność, mieszkańcy Kresów trwali w przywiązaniu do polskości. Nadzieja na powrót do domu pojawia się wraz z formowaniem się armii generała Andersa. Późniejsze rozczarowania były jednak bolesne zdrada sojuszników, utrata Wilna, Lwowa. Bogata faktografia, imponujące analizy historyczne, a przy tym miłość do utraconej ziemi.

Oto zapis historii tych trzech niezwykłych miast tak bardzo różniących się od siebie, a mimo to stanowiących jeden organizm, w sumie liczący około 100 tysięcy mieszkańców. Głównym spoiwem byli ludzie, którzy dzięki swej pracowitości, przedsiębiorczości, talentom i fantazji stworzyli frapujący konglomerat inkrustowany biografiami i dziełami wybitnych artystów, pisarzy, poetów, malarzy, ale też inżynierów-nafciarzy.

W książce tej nie mniej ważne od tekstu są ilustracje wydobyte z zakamarków rzadko odwiedzanych strychów lub nieczęsto otwieranych szuflad. Cudem przetrwały gehennę i częstokroć zagładę ich pierwszych właścicieli. Pierwsze wydanie tej książki w 2009 roku wyprzedzało i zapowiadało cykl książek o historii i mitologii 200 miast kresowych, które Polska utraciła w 1945 roku. W cyklu tym, noszącym tytuł "Kresowa Atlantyda", ukazało się już 10 tomów, entuzjastycznie przyjętych przez czytelników.

Książka opisująca życie rodziny wileńskiej w okresie międzywojennym i okupacyjnym, nawiązująca do ówczesnych wydarzeń historycznych. Autor odnosi się także do wielu faktów z dziejów miasta sprzed pierwszej wojny światowej, ze szczególnym uwzględnieniem Antokola i sąsiadujących z nim dzielnic, miejsc dobrze mu znanych z lat młodzieńczych.

Autor opisuje również swą służbę wojskową w Wojsku Polskim, między innymi w Bieszczadach, w jednostkach działających w rejonie Sanoka i Leska, gdzie był świadkiem tragedii mieszkańców tej ziemi.

Książka jest cennym przyczynkiem do pokazania losów Kresowiaków.

„W dniu wybuchu drugiej wojny światowej miałem siedem lat i cztery miesiące, i mieszkałem w Jasieniu nad Łomnicą. Mój (o austriackim rodowodzie) ojciec, legionista Komendanta Józefa Piłsudskiego, był w Jasieniu leśniczym, a moja mama, nauczycielka, była córką ukraińskiego popa, dzięki czemu, prawdopodobnie, nie podzieliłem losu mojego rówieśnika z sąsiedniego leśnictwa".

"Piekło weszło do raju" oraz poprzedzająca je "Złota trąbka" stanowią całość tej, w dużym stopniu autobiograficznej powieści, której akcja osadzona jest w latach 1939 i 1941 na polskich Kresach.

Doświadczenie totalitaryzmu: hitlerowskiego i komunistycznego, w sposób tragiczny odcisnęło się na ich życiu niezależnie od narodowości i wyznania. Próbowano pozbawić ich ludzkiej godności, języka ojczystego i wiary w imię absurdalnych, zbrodniczych idei.

Reportaże Wojciecha Pestki mają wymiar ponadczasowy: autor przenosi punkt ciężkości z „wielkiej polityki” na losy jednostki wypowiadającej posłuszeństwo systemowi, w którym przestępstwem jest posiadanie zasad moralnych albo chociażby zwykła ludzka przyzwoitość.

Większość bohaterów reportaży już nie żyje – to docierający do nas z zaświatów, uchwycony w ostatniej chwili głos tych, którzy przeszli przez piekło.

Przedstawione tu teksty są wynikiem wieloletnich podróży na dawne Kresy Rzeczypospolitej, wyrazem fascynacji i zagłębiania się w ten zapomniany świat. To kraina piękna, a tak mało znana. Kto raz pojedzie w te strony, potem już często wraca, chwyta ta ziemia za serce, odsłania widoki, krajobrazy, pozwala zagłębiać się w nią. Z czasem odkrywamy miejsca ulubione, bliskie, takie, do których będziemy tęsknić po powrocie i które nas będą przywoływać. Nie trzeba się wcale urodzić na Wschodzie, aby tę ziemię pokochać i by stała się bliska.

Najciekawsze dla autorki tereny to dawne Wielkie Księstwo Litewskie z Wilnem i Wileńszczyzną, ale to nie znaczy, że Polesie czy ziemie ukraińskie są mniej ważne. Wiele wspomnień, ciekawych wyjazdów, cudownych ludzi autorka spotkała nad Styrem, Dniestrem, Horyniem, Bohem. Warto pamiętać przepiękne wieczory spędzone w podolskich chutorach, u przyjaciół na Wołyniu czy w parkach i kawiarniach pięknego Lwowa.

Niewiele osób zdaje sobie sprawę z faktu, że dzisiejsze ziemie Litwy, Białorusi i Ukrainy to jedne z najciekawszych regionów europejskich, bogatych w zabytki i zbiory muzealne oraz piękne krajobrazy. Ileż tu wspaniałych monasterów, soborów i cerkwi z freskami i mozaikami pamiętającymi czasy sprzed najazdów tatarsko-mongolskich, zamków i twierdz, pałaców, ciekawej architektury okresu baroku, rokoka, a także z przełomu XIX i XX wieku. Wiele z tych obiektów wpisało się w naszą wspólną historię. W przeszłości nie tylko walczyliśmy przeciwko sobie, ale także wspólnie, z licznymi najeźdźcami: Turkami, Tatarami, Kozakami i Moskalami, Krzyżakami. Znajomość zarówno dobrych, jak i ciemnych kart wspólnej historii, może tylko pomóc we wzajemnym zrozumieniu i dążeniu do mądrej przyszłości.

Wojenna zawierucha i rewolucja bolszewicka skazały na unicestwienie wiele kresowych rezydencji, należących do polskich rodów arystokratycznych. Wśród nich znalazła się Peczara, położona na środkowej Ukrainie, nad Bohem. Świadkami jej świetności, a potem powolnego umierania były Janina Zofia z Potockich Potocka (1851–1928) i jej córka Zofia Barbara (1883–1974). Ich zapiski: Dziennik z lat 1914–1919 oraz Moje własne wspomnienia, objęte wspólnym tytułem Peczara, tworzą barwny obraz życia rodziny Potockich na dalekiej a pięknej Ukrainie.

Nil conscire sibi (Niczego sobie nie wyrzucać), to dewiza rodowa tej rodziny herbu Nałęcz, wywodzącej swą filiację udokumentowaną od 1386 roku. W książce tej nie chodzi o genealogię. Ona wynika z samego biologicznego rozwoju rodziny. Chodzi o ukazanie ludzi, którzy na przestrzeni wielu wieków, wśród zmiennych, niejednokrotnie ciężkich doświadczeń życia naszego narodu, czynili wiele, by pozostać wierni wobec wiary katolickiej i swej ojczyzny Polski. Walczyli dzielnie pracą na roli, sprawując urzędy, później zbrojnie, słowem, piórem i modlitwą.

W 1930 roku otwarto we Lwowie Muzeum Zasłużonych Polek. W niewielkich salkach znalazły się obrazy, rzeźby, zdjęcia, dokumenty oraz pamiętniki z powstań i wojen. A także osiemnaście pudeł z biogramami. Można się domyślać, że były wśród nich nazwiska znane, ale i te zupełnie zapomniane. Podobnie jak w zebranych tu opowieściach.

Przedstawiamy kolejny zbiór reportaży Wojciecha Pestki o mieszkańcach wschodnich ziem II Rzeczpospolitej. Poprzedni, Do zobaczenia w piekle (wznowiony w 2019 roku), został doceniony przez czytelników i obsypany licznymi nagrodami.

W książce znalazły się m.in. reportaże o rosyjskich szpiegowskich radioteleskopach i Wiktorze Bagieńskim z Windawy, o Litwie, nazwanej przez Miłosza ziemią mitów i poezji, o Józefie Dobkiewiczu z Łatgalii, bitwie pociągów pancernych i frachtowcu „Athen” w roli obozu zagłady, największym w Europie cmentarzu jeńców wojennych w Dęblinie i rosyjskich przygotowaniach w 1981 r. do interwencji wojskowej w Polsce…

Tematyka kresowa, mimo że ciągle obecna w polskiej myśli naukowej, wciąż jest aktualna i z wielkim zainteresowaniem są przyjmowane kolejne opracowania na ten temat. Artykuły zamieszczone w prezentowanym tomie wzbogacają naszą wiedzę o dziejach polskiej kultury, omawiają polsko-ukraińskie, polsko-litewskie i polsko-białoruskie relacje kulturowe, ukazują atrakcyjność polskości, przynoszą oryginalny opis ginącego świata i języka polskich Kresów.

Książka Całuję rączki, do nóżek upadam. Moja opowieść o galicyjskich krewnych to saga rodzinna oparta na opowieściach, których latami słuchałam przy okazji niedzielnych obiadów u moich dziadków Usiów. Przewija się przez nie korowód galicyjskich krewnych i powinowatych, którzy pomieszkiwali na Kresach Wschodnich, w Muszynie, Bieczu, Sieprawiu, Wieliczce i Krakowie.

Oprócz zwykłych-niezwykłych ludzi, w opowiadanych historiach pojawiają się duchy i czarownica, św. Idzi w asyście mrówek oraz liczne zwierzęta, od charakternego Lalusia po niepozorne wielickie pchły. I choć czasem wydaje się to nieprawdopodobne, zaręczam że wszystkie te opowieści są jak najbardziej prawdziwe o ile, rzecz jasna, można w tym względzie ufać własnym krewnym.

Zbiór tekstów obrazujących nie tylko elementy składowe mitu Kresów Wschodnich, ale i doświadczenia prześladowań, przesiedleń, zagłady czy trudności życia codziennego mieszkańców tych ziem w okresie ostatnich kilkuset lat.

Zbiór wspomnień i relacji Polaków wysiedlonych ze Stanisławowa po II wojnie światowej. Przez pryzmat ich losów poznajemy dzieje tego miasta i jego mieszkańców na przestrzeni ostatnich stu lat. Książka ukazuje ich codzienne życie, domy i rodziny, bliskie im miejsca, uczucia smutku i radości, strachu i odwagi, zachwytu.