Wśród lwowskich Orląt - Wacław Lipiński

Wojna polsko-rosyjska 1919-1920 r. obfituje w wiele wydarzeń mogących stanowić temat licznych prac historycznych. Składają się na nie poszczególne kampanie, operacje czy bitwy. Wśród tych ostatnich godna wyeksponowania jest bitwa o Lwów. Co prawda los wojny polsko-rosyjskiej 1919-1920 r. przesądzony został podczas bitwy na przedpolach Warszawy w sierpniu 1920 r., Ale przyczyniło się do tego powstrzymanie ofensywy 1 Armii Konnej Budionnego pod Lwowem w tym samym czasie załamało plan Stalina przerzutu rewolucji bolszewickiej na Bałkany.

Przeznaczenie niniejszego opracowania jest dwojakie. Pierwszy rozdział – przypomnienie dziejów Lwowa, miasta pod wieloma względami niepowtarzalnego, które do dziś zachowało swój charakter architektoniczny i fizjograficzny – może być przejrzany przez  każdego czytelnika. Drugi, poświęcony lwowskiemu piśmiennictwu,  powinien okazać się pomocny tym, którzy zainteresowani byliby odnalezieniem opracowań dotyczących najrozmaitszych aspektów historii Miasta, jego losów i jego mieszkańców, jego znaczenia dla Polski, polskiej kultury i nauki. 

"Żołnierze! Spotkał was ten zaszczyt niezmierny, że pierwsi pójdziecie do Królestwa i przestąpicie granice rosyjskiego zaboru, jako czołowa kolumna wojska polskiego, idącego walczyć za oswobodzenie ojczyzny" – mówił do szeregów I Kompanii Kadrowej Józef Piłsudski. Wkrótce potem utworzono słynną I Brygadę Legionów, a jej żołnierze mężnie walczyli na polach wielu bitew, m.in. pod Krzywopłotami, Konarami i Kostiuchnówką. Jednym z legionistów był Wacław Lipiński, który swe wojenne przeżycia zawarł w tomie zatytułowanym Szlakiem I Brygady. Dzięki tej książce dziś, sto lat po tych doniosłych wydarzeniach, przemierzamy wraz z Autorem bojowy szlak Legionów, nucąc w duchu znaną nam wszystkim melodię: My, Pierwsza Brygada…

Legenda Orląt Lwowskich, polskiej młodzieży walczącej o przynależność ich rodzinnego miasta do Polski, powstała tuż po zakończeniu walk o Lwów. Bohaterstwo młodych lwowian inspirowało do działania polityków, pisarzy, poetów, malarzy i rzeźbiarzy. Wyrazem hołdu dla bezgranicznego poświęcenia chłopców i dziewcząt, oprócz wierszy, piosenek, książek i obrazów, stał się Cmentarz Orląt miejsce patriotycznych obchodów i zadumy nad trudną historią Polski.

Pamiętnik Jadwigi Rutkowskiej (prowadzony od 30 czerwca 1914 r. do 27 czerwca 1919 r.) nie zawiera szczegółowych opisów ważnych wydarzeń politycznych, kampanii wojennych czy bitew. Są o nich liczne wzmianki, ale raczej stanowią tło do opisu rzeczy pozornie mniej ważnych. Dowiadujemy się z nich wiele o życiu codziennym Polaków w ówczesnej Galicji, o problemach z egzystencją rodzin polskich żołnierzy walczących o niepodległości ojczyzny. Ojciec i brat autorki pamiętnika byli żołnierzami Legionów Polskich. Jadwiga wraz z matką, przyzwyczajone do wysokiej stopy życiowej dzięki posadzie urzędniczej Bolesława Rutkowskiego, musiały w warunkach wojennych borykać się z wieloma kłopotami materialnymi, zwłaszcza po śmierci ojca w 1916 r. Walki polsko-ukraińskie we Lwowie w listopadzie 1918 r. także ukazane są przede wszystkim przez pryzmat życia codziennego, trudności ze zdobyciem pożywienia i wody, zagrożenia życia. Dla Jadwigi Rutkowskiej i jej matki ogromnym problemem były losy ich brata i syna Stanisława Bożywoja, którego wojenne losy zaprowadziły aż do 4 Dywizji Strzelców, tworzonej na Kubaniu, a dowodzonej przez Lucjana Żeligowskiego. Jadwiga Rutkowska, mimo że młoda wiekiem, znajduje się w wirze ówczesnych trudnych i tragicznych konfliktów narodowych. Spora część jej wspomnień to jednak opisy dylematów szkolnych, kontaktów z koleżankami, zabaw, fascynacji kinem, nauką i sztuką, małych i większych kłopotów. To również świadectwo ówczesnej mentalności, sposobu wychowywania i kształtowania dzieci. Warunki wojenne zmuszały jednak Jadwigę do zachowań nad wiek dojrzałych. W wieku 16 lat zaczęła udzielać korepetycji, co istotnie wspomagało budżet domowy. Skądinąd wiemy przecież, że w wieku lat 18 zgłosiła się do Wojska Polskiego, żeby pracować jako sanitariuszka na froncie polsko-bolszewickim w 1920 r.

Wspomnienia Jadwigi Rutkowskiej są ilustrowane licznymi, w większości nigdy niepublikowanymi fotografiami, m.in. z życia codziennego żołnierzy Leglonów Polskich i z walk polsko-ukraińskich w Galicji w 1919 r.

Piętnastoletnia Tońka jest wielką patriotką. Swój protest przeciwko zawładnięciu polskim Lwowem przez Ukrainę wyraża chęcią przyłączenia się do walczącej młodzieży. Dowództwo uważa jednak, że dziewczyny mogą być co najwyżej sanitariuszkami, a nie stawać na froncie z bronią w ręku. Zdeterminowana Tońka nie zamierza się poddawać. Przebiera się za mężczyznę, ścina włosy i pod przybranym imieniem Hipolit dostaje się do liniowych oddziałów. Czy wzorem mitycznej królowej Amazonek, Hippolity, uda jej się stoczyć bohaterską walkę z nieprzyjacielem?

Ta poruszająca powieść została napisana dla uczczenia pamięci setek lwowskich dzieci, które w listopadzie 1918 roku chwyciły za broń, pragnąc bronić ojczyzny. Niesłychany patriotyzm, heroiczne bohaterstwo i chęć poświęcenia dla najwyższych idei sprawiły, że marzenia pokoleń mogły się spełnić.

Bohaterowie tej opowieści są bohaterami prawdziwymi, tak jak prawdziwą była rodzina Herzogów [czytaj: hercogów], w której przyszli na świat: Franek, nazywany w domu Kika, i młodszy od niego o trzy lata Staszek, o przezwisku Siupajdana. Młodszy od Staszka o dwa lata Stefek, którego nazywano Maćkiem, i najmłodszy – Józek, zwany Organistą. Czterej bracia, ale też czterej „chorzy na Polskę” młodzi legioniści, którzy stali się symbolem rodzinnego zaangażowania w walkę o niepodległość Ojczyzny. „Miałam wspaniałych braci” – wspomina Helenka, ich siostra, której barwna opowieść pozwala poznać bliżej tych, którzy wierzyli, że „chcieć to móc” i nie wahali się oddać własnego życia, byleby tylko móc przywrócić je tej, którą tak bardzo kochali.

Wznawiana praca Wacława Lipińskiego prezentuje walor prekursorski, „klasyki gatunku”. Świetnie napisana, syntetycznie przedstawia przygotowania do walki zbrojnej i dzieje biorących w niej udział polskich formacji wojskowych w czasie wojny. To ich wysiłek uważał Lipiński za decydujący w dziele wybicia się Polski na niepodległość.