Wileńskie, nowogródzkie, poleskie wspomnienia - Piotr Tymański

Echa Polesia to opowieści z rodzinnych stron Autora. Są w nich wspomnienia pasjonujących polowań, są zachwyty nad pięknem tamtejszej przyrody, często groźnej i niedostępnej, jest pamięć o niezwykłych mieszkańcach tej krainy mszarów i błot.

Książka ma charakter osobistych wspomnień związanych z rodziną Adrjańskich – babcią pisarza, matką, ojcem, kuzynem, znajomymi. Zdarzenia rozgrywają się na tle zapomnianego już krajobrazu: rzek, rozlewisk, bagien, błot, mokradeł, wiosek, przysiółków, rybackich kureni Polesia, wśród którego przewijają się ludzie tamtych okolic tworzący narodowościowo-wyznaniową mozaikę: Polacy, Rosjanie, Ukraińcy, Tatarzy.

Celem rozpoczętej w 2004 roku serii wydawniczej Dokumenty do dziejów Kresów Północno-Wschodnich II Rzeczypospolitej było zainicjowanie wydawania drukiem i spopularyzowanie w środowisku naukowym materiałów dotyczących historii II RP przechowywanych w białoruskich i litewskich zasobach archiwalnych.

Książka jest zbiorem opowieści, anegdot i legend związanych z Wileńszczyzną – rodziną ziemią Autorki.

W sposób niezwykle barwny, często z zachowaniem miejscowej gwary, Autorka oddaje atmosferę i obyczajowość ludzi żyjących w dawnych dworach i miasteczkach Wileńszczyzny w pierwszej połowie XX wieku. Ponadto sięga pamięcią do lat dzieciństwa i młodości, jakie spędziła w ukochanym Wilnie do czasu wybuchu II wojny światowej.

Wydaniu II książki uzupełnia relacjami z podróży do Wilna i do Lwowa, jakie odbyła na przełomie XX i XXI wieku.

Dramatyczny opis losów polskich rodzin kresowych, których spokojne życie przerywa wojenna pożoga. Deportowani, zmuszeni walczyć o przeżycie i o godność, mieszkańcy Kresów trwali w przywiązaniu do polskości. Nadzieja na powrót do domu pojawia się wraz z formowaniem się armii generała Andersa. Późniejsze rozczarowania były jednak bolesne zdrada sojuszników, utrata Wilna, Lwowa. Bogata faktografia, imponujące analizy historyczne, a przy tym miłość do utraconej ziemi.

Tę piękną, wzruszającą książkę, napisaną z pełną prostoty szlachetnością, czyta się z niesłabnącym zainteresowaniem i z podziwem dla siły wewnętrznej opisywanych tam ludzi: niby zwyczajnych – a przecież wyjątkowych.
MAŁGORZATA MUSIEROWICZ, „Tygodnik Powszechny” 1998, nr 13

„W dniu wybuchu drugiej wojny światowej miałem siedem lat i cztery miesiące, i mieszkałem w Jasieniu nad Łomnicą. Mój (o austriackim rodowodzie) ojciec, legionista Komendanta Józefa Piłsudskiego, był w Jasieniu leśniczym, a moja mama, nauczycielka, była córką ukraińskiego popa, dzięki czemu, prawdopodobnie, nie podzieliłem losu mojego rówieśnika z sąsiedniego leśnictwa".

"Piekło weszło do raju" oraz poprzedzająca je "Złota trąbka" stanowią całość tej, w dużym stopniu autobiograficznej powieści, której akcja osadzona jest w latach 1939 i 1941 na polskich Kresach.

Album poświęcony jest ziemi nowogrodzkiej w latach międzywojennych. Pokazuje odbudowę regionu zrujnowanego przez dwie wojny – światową i bolszewicką, polskie życie społeczne i gospodarcze, administrację, szkoły i działalność oświatową, życie kulturalne i religijne, sądy, policję, straż pożarną, koleje, jednostki Wojska Polskiego stacjonujące na tym terenie. Na starych fotografiach zobaczymy też życie codzienne mieszkańców, ludzi przy codziennej pracy i przy święcie. Ujrzymy też postacie odgrywające istotną rolę w życiu województwa nowogródzkiego.

Praca jest katalogiem niezachowanych, a zinwentaryzowanych w latach 20.-40. XX wieku nagrobków najsłynniejszej wileńskiej nekropolii to bezcenne informacje nie tylko o formach nagrobków, ale i o spoczywających na Rossie przedstawicielach wielu narodów zamieszkujących Wilno.

Profesor Józef Kozielecki, wilnianin, wybitny psycholog, zabiera nas w podróż niezwykłą - do Wilna, jak pisze, do miejsca dzieciństwa, miejsca niezwykłego na ziemi. W pracy Profesor zgromadził kilkanaście esejów o przeszłości, teraźniejszości i przyszłości własnej, osobistej i historycznej w Wilnie, ale i w Europie. Wspomina dzieciństwo sielskie, anielskie i czas deportacji, analizuje także układ społeczno-polityczny czasów powojennych oraz zmieniającą się Europę dwudziestowieczną i współczesną.

Książka jest wzbogacona interesującym dodatkiem pt. Wilno w oczach przyjaciół. Swoje spotkanie z tym miastem opisują w esejach prof. Zofia Ratajczak, prof. Maryla Goszczyńska, Marek Borchert i Janusz Mechanisz.

Praca warta polecenia tym wszystkim, którym Wilno nie jest obojętne - biograficznie i sentymentalnie.

Piętnastoletnia Tońka jest wielką patriotką. Swój protest przeciwko zawładnięciu polskim Lwowem przez Ukrainę wyraża chęcią przyłączenia się do walczącej młodzieży. Dowództwo uważa jednak, że dziewczyny mogą być co najwyżej sanitariuszkami, a nie stawać na froncie z bronią w ręku. Zdeterminowana Tońka nie zamierza się poddawać. Przebiera się za mężczyznę, ścina włosy i pod przybranym imieniem Hipolit dostaje się do liniowych oddziałów. Czy wzorem mitycznej królowej Amazonek, Hippolity, uda jej się stoczyć bohaterską walkę z nieprzyjacielem?

Ta poruszająca powieść została napisana dla uczczenia pamięci setek lwowskich dzieci, które w listopadzie 1918 roku chwyciły za broń, pragnąc bronić ojczyzny. Niesłychany patriotyzm, heroiczne bohaterstwo i chęć poświęcenia dla najwyższych idei sprawiły, że marzenia pokoleń mogły się spełnić.

Tuczna nazwę wzięła od otaczającej ją dzikiej litewskiej puszczy, słynącej z nieprzebranej ilości zwierzyny i obfitujących w ryby potoków. W XVI wieku osiedlono tu drobną szlachtę z ziemi drohickiej i tak powstał zaścianek szlachecki. W okresie przedwojennym władze państwowe dążyły do tego, by zamienić go w dominującą na całą okolicę miejscowość, która w przyszłości mogłaby przekształcić się w miasteczko. Dlatego do zaścianku zaczęto ściągać takich rzemieślników, jak kuśnierzy i młynarzy oraz wydano zgodę na utworzenie w Tucznej targowiska i uruchomiono połączenie autobusowe z Białą Podlaską i leżącymi nad Bugiem Sławatyczami. Ponadto rozpoczęto tu budowę cegielni, której jednak zaniechano z powodu niskiej jakości miejscowego surowca, czyli gliny. Zakładano we wsi nowe sady, mające stanowić zaplecze surowcowe dla przyszłych zakładów przetwórstwa owocowo-warzywnego, drzewa jednak w znacznym stopniu wymarzły w czasie ostrej zimy w 1940 roku. Podobny los spotkała idea zlokalizowania w tym dawnym zaścianku szlacheckim zakładów przetwórstwa mleczarskiego. W 1939 roku rozpoczęto produkcję masła i serów, która zakończyła się w 1943 roku wraz ze zniszczeniem maszyn i urządzeń przez komunistyczną bandę. W 1939 roku rozpoczął w Tucznej działalność sąd grodzki, a w czasie okupacji uruchomiony został szpital. W okresie przedwojennym rozwijała się też w Tucznej najlepsza w całym powiecie bialskopodlaskim spółdzielcza instytucja finansowa, jaką była Kasa Stefczyka.

Położony w środku wsi dom rodziny Kukawskich, widoczny na okładce, w okresie przedwojennym kolejno był siedzibą szkoły, Kasy Stefczyka i sądu grodzkiego. Dokumenty dotyczące Kasy Stefczyka zostały przez władze komunistyczne zniszczone, natomiast akta działającego w Tucznej sądu znajdują się do dziś w archiwum w Radzyniu Podlaskim.

Bogato ilustrowana i opatrzona przypisami, barwnie napisana książka jest nie tylko źródłem cennej wiedzy historycznej, ale też może stanowić przyczynek do dalszych prac i badań historyków nad nieznanymi jeszcze aspektami odzyskania niepodległości Polski, życia na kresach i przebiegu zajęcia tych terenów w 1939 r., a także rzeczywistości wojennej Polonii w Rumunii. Posiada też niewątpliwe walory dydaktyzmu patriotycznego. Skierowana jest do szerokiej rzeszy czytelników i w zamiarze Editions Spotkania ma podnosić świadomość historyczną dotyczącą dziejów Polski i propagować wartości patriotyczne.

W tomie XIII autor wyprawia się po raz pierwszy na Kresy Północno-Wschodnie na Grodzieńszczyznę. Przedstawia dzieje Grodna, poświęcając sporo uwagi królom, Stefanowi Batoremu i Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, oraz wielkorządcom Antoniemu Tyzenhauzowi czy rodzinie O'Brienów de Lacych. Przywołuje też wybitnych twórców, którzy bądź urodzili się w Grodnie lub okolicy lub też przez jakiś czas tam przemieszkiwali, jak choćby Eliza Orzeszkowa, Władysław Syrokomla, Zofia Nałkowska, Nadzieja Drucka, Lejb Najdus czy Wiktor Woroszylski.
Tom ten zawiera również historię okolicznych miejscowości: Wołczyna, Czyżewicz, Janowa Podlaskiego (z biografią Wacława Kowalskiego aktora, słynnego Pawlaka z Samych swoich, w filmie polskim modelowego Kresowiaka). Autor przywołuje też historię Starych Wasiliszek wsi rodzinnej wybitnego polskiego pieśniarza, kompozytora i poety Czesława Niemena-Wydrzyckiego. Jest też historia Żołudka jednego z gniazd rodowych arystokratycznej rodziny książąt Światopełków-Czetwertyńskich oraz dramat ich życia w PRL-u, oraz Mostów, których historia związana jest ściśle z dziejami polskiego lotnictwa.
Stanisław Nicieja zamyka tom historią Druskiennik najsłynniejszego polskiego kurortu w północno-wschodniej Polsce, ulubionego miejsca pobytu marszałka Polski Józefa Piłsudskiego. Przypomina też historię jego związku z Eugenią Lewicką druskiennicką lekarką, wokół którego narosło wiele domysłów i plotek.

Napisana przez Polaka urodzonego i wychowanego na Nowogródczyźnie praca omawia narastający w latach 1943 i 1944 konflikt na tym obszarze między Armią Krajową a radziecką partyzantką. Historiografia rosyjska i białoruska głoszą tezę, że przyczyną tego konfliktu była realizowana przez Komendę Okręgu Nowogródzkiego Armii Krajowej polityka "dwóch wrogów".

Było już po śmierci moich Rodziców i Braci, gdy Bronek poprosił o krótki opis powojennych losów naszej rodziny. Z pozoru proste zadanie okazało się pułapką z kluczem, który uruchomił pamięć. Odżyły miejsca, ludzie, zdarzenia. Tak powstała ta książka. Wędruję w niej krętym szlakiem mego dzieciństwa i wczesnej młodości, opisując świat, w którym żyłam przez dwadzieścia lat – od urodzenia do zamążpójścia. Ludzie mojego pokolenia odnajdą w niej może ślady własnych przeżyć. Młodsi poznają realia powojennej rzeczywistości, dziś już trudne do wyobrażenia i rzadko przekazywane dzieciom.

Jest to relacja świadka-uczestnika doświadczeń bardzo specyficznego środowiska ziemian Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej. Od stuleci przechodzili oni trudną szkołę przetrwania. Zabory, powstania narodowe, wojny światowe, reformy rolne i fale rozlewającej się rewolucji komunistycznej dziesiątkowały, ale i hartowały Polaków walczących o wolność swojego narodu. Wraz z końcem II wojny światowej zostali pozbawieni wszystkiego; kraju urodzenia, ziemi – „ojcowizny”, domów, ludzi. Jeśli uratowali życie unikając wywozu w głąb Rosji, zaczynali nowe życie w powojennej Polsce napiętnowani przez władze jako wrogowie komunistycznego ustroju. Przetrzymali represje, szykany. Ich dzieci doczekały odmiany losu historii – dla nich zapisuję to, co pamiętam.

Dzieje WACHLARZA i Armii Krajowej. Zawiera indeks nazwisk, zdjęcia oraz mapy okolic Wilna.

To przejmująca historia rodziny Strzałkowskich, Suzinów. To rodzina , która stała się inspiracją dla Elizy Orzeszkowej do napisania powieści Nad Niemnem. Autor jest potomkiem rodu Bohatyrowiczów i z wielkim pietyzmem opisuje tragiczne losy naszych bohaterów powieściowych. Książka wzbogacona jest o szereg unikalnych, archiwalnych fotografii.