Testamenty szlachty Prus Królewskich z XVII wieku - Kowalkowski Jacek, Nowosad Wiesław

Testamenty są najbardziej wartościowymi i najciekawszymi dokumentami chłopów polskich okresu staropolskiego. Spisywali je księża, bakałarze, organiści, kantorzy, a czasem przygodni pisarze, starając się uwzględnić dyspozycje chłopskich testatorów. Dokumenty ich ostatniej woli odzwierciedlają wszystkie problemy życia na wsi. Są świadectwem bogactwa i nędzy, życiowego sukcesu i upadku, silnych więzi rodzinnych oraz ich osłabienia czy nawet rozkładu. Zawierają mnóstwo informacji o kulturze materialnej wsi staropolskiej. Większość z nich stanowi także mocne świadectwo chłopskiej religijności. Ten tom jest pierwszą edycją książkową chłopskich rozporządzeń ostatniej woli w okresie powojennym. Zawiera trzysta dwadzieścia pięć niepublikowanych wcześniej testamentów odnalezionych w archiwach i bibliotekach polskich, ukraińskich (Lwów) oraz białoruskich (Mińsk).

Wydanie testamentów szlacheckich ma w dużej mierze ukazać choć część tego, co kryją karty ksiąg grodzkich wielkopolskich prowadzonych w ciągu ćwierćwiecza, ale przede wszystkim jest to kolejna okazja do zaprezentowania bogactwa informacji, jakie zawierają akty ostatniej woli (...)

Wartość naukowa pracy jest znaczna, poszerza ona naszą wiedzę nie tylko na temat staropolskich zwyczajów związanych z wydawaniem panien za mąż, ale również przynosi wiele cennych informacji z zakresu obyczajowości staropolskiej, zróżnicowania majątkowego poszczególnych warstw stanu szlacheckiego, kultury materialnej tej części społeczeństwa […] Rezultaty żmudnych poszukiwań archiwalnych autorki są imponujące i pokazują, że historyk epoki staropolskiej ma jeszcze źródła dotąd wcale niewykorzystane albo wykorzystane w niewielkim tylko stopniu.

Zainteresowanie własną przeszłością wśród szlachty było zawsze duże, określało bowiem tożsamość grupy, wyróżniało ją spośród innych warstw społecznych. Bardzo ważnym przejawem celebrowania historii był przekaz ustny, utrwalający podstawowe fakty z życia najbliższej i dalszej rodziny. Nie zawsze dostrzegano konieczność spisywania ustnej tradycji, ale też nierzadko nie posiadano ku temu odpowiednich możliwości. Spora część drobiazgu szlacheckiego była niepiśmienna do ostatnich dni Rzeczypospolitej. Oczywiście zamożniejsze rodziny bardziej dbały o dokumentowanie swojej historii, i to nie tylko ze względu na posiadane wykształcenie i środki materialne, ale też większe potrzeby ekonomiczne. Silnym bodźcem do rozwoju badań genealogicznych w czasach staropolskich były bowiem kwestie prawno-gospodarcze. Szlachta procesowała się i potrzebowała do tego odpowiednich dokumentów. Gromadzono nie tylko papiery własnych krewnych, ale też sąsiadów zamieszkujących okoliczne wsie i majątki. Do potwierdzenia praw własnościowych lub ich wykluczenia niezbędne były szczegółowe kwerendy i tworzone na ich podstawie obszerne opracowania genealogiczne...

Wszyscy w jakimś stopniu jesteśmy spadkobiercami wartości szlacheckich. Poszukujemy korzeni, otaczamy się rodowymi portretami i herbami. Na szlachecką modłę posługujemy się tytułami pan i pani. Warto badać te wartości, pisać o nich i je przypominać. Bez tego nie będziemy potrafili zrozumieć naszej kultury i współczesnych standardów.

Autorzy i autorki niniejszego zbioru studiów postawili sobie za cel wyznaczenie nowych obszarów badań nad specyficznym materiałem źródłowym, jakim pozostaje kobieca korespondencja, i ujęcia owej kategorii w możliwie szerokim znaczeniu. Analizie poddane zostały zespoły korespondencji kobiecej, kręgi korespondencyjne tworzone przez kobiety oraz treści kobiecej korespondencji. Tym samym autorzy skoncentrowali się na strefie mentalności kobiet i ich autorskiej indywidualności oraz wzorcach, jakie kształtowały się przez lata i znalazły odbicie na kartach listów, jak również na różnorodności kobiecej korespondencji, którą podzielić można na zespoły korespondencji prywatnej, publicznej, ekonomicznej i artystycznej. W efekcie studium to rzuca nowe światło na istniejące już i poruszane zagadnienia, uzupełnia je oraz wyznacza nowe ujęcia w zakresie tematyki listów kobiecych czasów nowożytnych.

Wiek XVI w Polsce był okresem szczególnie ważnym dla szlachty, choć niewątpliwie nie tylko w naszym kraju warto śledzić losy tego stanu [?]. W Polsce w tym stuleciu obserwujemy wiele kolejnych faz dojrzewania społeczno-gospodarczego, kulturalnego, wreszcie politycznego szlachty. To proces stosunkowo krótki, obejmujący 2-3 pokolenia. Polegał na przechodzeniu od biednych, nader ciemnych jeszcze, politycznie zdezorientowanych grup szlacheckich do bogacących się i zamożnych grup szlachty w drugiej połowie stulecia.