Ruda, córka Cwiego. Historia Żydów na warszawskiej Pradze - Adam Dylewski

Nie ma chyba w Europie innej metropolii, która podczas drugiej wojny światowej ucierpiała tak straszliwie jak Warszawa. Nie ma w niej drugiej takiej dzielnicy, która została starta z powierzchni ziemi – jak dzielnica północna. I nie ma drugiej tak licznej dzielnicowej populacji, która doświadczyła równie potwornej zagłady i znikła bez śladu po 600 latach bytowania – jak żydowska społeczność północnego śródmieścia. Wędrówka po przedwojennej żydowskiej Warszawie może odbywać się nieomal wyłącznie w świecie wirtualnym, albowiem w tym rzeczywistym pozostały tylko nieliczne pamiątkowe kamienie, pomniki i tablice. 

Wiemy, gdzie znajdowało się getto w Warszawie. Wiemy, gdzie toczyły się walki w czasie kwietniowego powstania i gdzie zginęła większość powstańców. Wyobraźnia potyka się jednak o brak ciał, grobów i cmentarza. Anka Grupińska pomaga wyobraźni, wzmacniając pamięć. „Odczytanie listy” to cmentarz ze słów, na którym imię i nazwisko stanowi tablicę nagrobną, biogram służy za miejsce pochówku, a sieć powiązań między ludźmi to obszar cmentarny. Czytając tę książkę, nie tylko zdobywamy wiedzę, lecz także odprawiamy obrzęd upamiętnienia. W akcie czytania, który staje się formą dziadów, wzywamy zmarłych po imieniu. Za ich pośrednictwem możemy też przekazać bezimiennym, że jesteśmy gotowi na dalsze odczytywanie listy.

Prawdziwe kalendarium wiedzy o Pradze, napisane lekkim i reporterskim językiem. Książka jest odpowiedzią na panująca od kilku lat "modę na Pragę", stara się odpowiedzieć na pytania: Jaka ta Praga jest? Ta tajemnicza dzielnicą nosząca w sobie wciąż blizny po wojnie, kusząca licznymi opowieściami. Autorka precyzyjnie prześledziła historię dzielnicy, począwszy od przepraw wiślanych, kolei Petersburskiej i Terespolskiej, praskiej mozaiki kulturowej, autonomicznej architekturze. Są też opowieści o militarnej i wojennej Pradze, przemysłowej, tej stojącej przy targowisku i o pięknych ogrodach i parkach. Czy można się nie zakochać?

Autor, korzystając z własnych badań źródłowych i najnowszej literatury przedmiotu, przedstawia dzieje polityczne, społeczne, gospodarcze, religijne i kulturowe diaspory Żydów w Polsce i Rosji od XVIII do początków XXI wieku. Ukazuje rozkwit kultury i autonomii żydowskiej w XVIII wieku, kiedy ziemie Rzeczpospolitej Obojga Narodów były największym centrum żydowskiego świata; trudny proces asymilacji ludności żydowskiej w XIX wieku na ziemiach porozbiorowych, następnie w „najkrótszym stuleciu” – czasie I wojny światowej, międzywojniu oraz zaniku diaspory w czasie II wojny światowej. Przedstawia politykę regulującą kwestię ludności żydowskiej oraz rozmaite reakcje Żydów – ideologie, nurty społeczne, organizacje. Prezentuje także ożywienie tradycji i kultury żydowskiej, a także debaty na temat Żydów w Polsce, na Litwie, Ukrainie, Białorusi i Rosji po 1989 roku.

Otrzymujemy bardzo dobrą, pionierską pracę o ważnym, acz dotychczas nieco zapoznanym problemie. Autorowi udało się zebrać i przebadać imponującą ilość materiałów i przedstawić zupełnie nowe spojrzenie na kwestie konwersji Żydów na chrześcijaństwo w Rzeczypospolitej Obojga Narodów doby nowożytnej.

Publikacja składa się z dwóch części: naukowej i źródłowej.

W pierwszej swoje artykuły zaprezentowali: dr hab. prof. UJK Jerzy Gapys, dr hab. Elżbieta Słabińska, dr Edyta Majcher-Ociesa, dr Tomasz Domański, dr Marek Maciągowski, Agnieszka Dziarmaga i Bartłomiej Gierasimowicz. Dotyczą one: kultury i przejawów religijności społeczności wyznania mojżeszowego, szkolnictwa, aktywności gospodarczej ludności żydowskiej, wizerunku Chmielnika jako przykładowego sztetla tego okresu, eksterminacji Żydów podczas II wojny światowej oraz Polaków ratujących Żydów. Ostatni tekst zajmuje się kwestiami wykorzystania prac nadesłanych na konkurs w procesie edukacyjnym. Artykuły znajdujące się w pierwszej części opierają swój wywód na pracach konkursowych. Uzupełniają i prostują informacje przekazane przez rozmówców.

W drugiej części publikacji zaprezentowane zostały prace nadesłane na konkurs „Nasi sąsiedzi – Żydzi”. Są to wywiady przeprowadzone z osobami, najczęściej Polakami, pamiętającymi czasy II Rzeczypospolitej i II wojny światowej, na temat żyjących wówczas Żydów. W trzech edycjach konkursu „Nasi sąsiedzi – Żydzi” wzięło udział 58 uczniów, którzy przygotowali 33 wywiady. Prace uzupełniają 33 zdjęcia. Uczniowie przeprowadzili wywiady z 47 osobami. Rozmówcy nastawieni byli pozytywnie do społeczności żydowskiej, ale pojawiły się również wypowiedzi krytyczne. Analizując relacje, należy pamiętać, że są to wspomnienia osób, które podczas wojny były dziećmi.

Nie musiały się wychylać. Mogły spokojnie przeżyć wojnę w rodzinnych domach. Nie mogły jednak patrzeć na to, jak niemieccy okupanci traktują Żydów. Polują na nich, zamykają w gettach, wysyłają do obozów koncentracyjnych na pewną śmierć. Prześladują ich znajomych, sąsiadów, przyjaciół. Niewinnych ludzi, którzy według nazistowskiej ideologii stracili prawo do egzystencji.

Nie pozostały obojętne na ich cierpienie. Nie zawahały się im pomóc, mimo że ryzykowały życiem swoim i swoich najbliższych. Dziewczyny sprawiedliwe, które zrobiły to co uznały za słuszne.

Album, pełen wspaniałych zdjęć i dokładnych opisów omawianych miejsc "podróż sentymentalna" po dawnej polskiej Litwie, Białorusi i Ukrainie. 'Kresy są pojęciem specyficznie polskim, przynależnym jedynie polskiej kulturze i językowi" - przypomina autor, wiodąc nas przez nierzadko symboliczne miejsca, znane z historii, literatury i wspomnień naszych dziadków: od Kowna, Wilna i Kiejdan, przez Grodno i Lwów, aż po Drohobycz i Kamieniec Podolski.