Przestrzeń i społeczeństwo Chrzanowa średniowiecznego i nowożytnego - Dorota Żurek

W czasach panowania Józefa II rząd austriacki, mając na względzie własne korzyści, podjął działania zmierzające do pobudzenia rozwoju miast galicyjskich , ale trwały one zbyt krótko, aby mogły w sposób istotny poprawić ich położenie. Rychło zrezygnowano z wspierania rozwoju przemysłu i rzemiosła galicyjskiego, traktując Galicję jako rynek zbytu dla bardziej rozwiniętego przemysłu innych krajów wchodzących w skład monarchii. W tych niełatwych warunkach miasta rozwijały się jednak, będąc w II połowie XVIII wieku i na początku XIX, miejscem życia i pracy około 16 do 17% ludności Galicji.

Zbiór dziewiętnastu artykułów młodych badaczy dziejów miast, pochodzących z różnych ośrodków naukowych oraz reprezentujących różne dyscypliny naukowe – historyków, historyków sztuki, archeologów, literaturoznawców. Zakres merytoryczny i chronologiczny artykułów jest szeroki i różnorodny, obejmuje historię miast z obszaru Małopolski, Śląska, Podlasia i Prus Królewskich czasów średniowiecza i epoki nowożytnej, a także funkcjonowanie teatru w mieście. Artykuły zgrupowane zostały w trzech częściach, dotyczących zagadnień ogólnych, życia religijnego i kulturalnego oraz prawno-organizacyjnych aspektów funkcjonowania miast. 

Przyszło nam żyć w osobliwych czasach. Od Heraklita wiemy, że nie sposób wejść dwa razy do tej samej rzeki - ale co robić, gdy nas samych unosi rwąca rzeka zmian, zasypująca przeszłość piaskiem niepamięci, pokrywająca mułem masowej kultury wszystko, co odrębne i co swojskie. U wielu budzi to sprzeciw. Z niego bierze się obrona własnej tożsamości, odżywanie regionalizmów, poszukiwanie swoich korzeni, próby ocalenia wspomnień z krainy dzieciństwa. Może więc jednak uda się ocalić piękno różnorodnego świata? Książka Wincentego Kołodzieja o Kamionce Małej, wsi Lachów Limanowskich, bliższej ojczyźnie Autora, książka która buduje pomost pomiędzy przeszłością a teraźniejszością – umacnia taką nadzieję.

Prof. dr hab. Stanisław Moskal

Sztetl był w XVIII i XIX wieku domem dla dwóch trzecich Żydów w Europie Wschodniej, przez długi czas jednak pozostawał jednym z najbardziej zaniedbanych i niezrozumianych rozdziałów żydowskiej historii. Tym razem czytelnik otrzymuje pierwszą społeczną, gospodarczą i kulturową historię sztetlu i jego mieszkańców. Podważając powszechny stereotyp, ukazujący sztetl jako zapadłą wieś, nękaną biedą i pogromami, Yohanan Petrovsky-Shtern udowadnia, że w swoich najlepszych latach, od ostatniej dekady XVIII wieku do lat czterdziestych XIX wieku, sztetl był kwitnącą społecznością Żydów, prężną jak żadna inna w Europie.

Pierwsza wojna światowa zadecydowała o losach ludności rosyjsko językowej i prawosławia po wielkiej emigracji ludności Ziemi Łosickiej do Rosji.

Druga wojna światowa zakończyła się eksterminacją Żydów, Cyganów oraz resztek ludności rosyjskiej.

Mniejszości narodowe i religijne na Ziemi Łosickiej stały się po 1944 roku przeszłością historyczną. Przestały istnieć, miejsca ich kultu religijnego, cmentarze, szkoły. Pozostała tylko pamięć o społeczności, która wniosła znaczący wkład w rozwój gospodarczy i urbanizację tej ziemi.

Do wszystkich podejmowanych przez siebie inicjatyw Kośni podchodzili bardzo emocjonalnie i ideowo. [...] Wobec stale formułowanych zarzutów i pretensji, najpierw wobec niemieckiego, później polskiego aparatu władzy [...], pozostawali nieustępliwi. Najwyraźniejszą cechą aktywności społecznej Kośnych jest to, że niezależnie od okoliczności państwowych, społecznych i politycznych w współtworzonych strukturach organizacyjnych zawsze znajdowali sobie miejsce w opozycji. [...] Podkreślali wartość śląskich tradycji, kultury i gwary [...]. Utożsamiając się silnie z regionem, Kośni starali się podkreślić jego znaczenie i propagować lojalność względem niego. Wielokrotnie podnoszona dzielnicowość Kośnych była istotnym wyróżnikiem ich patriotyzmu [...].

Społeczności małych miast w okresie ostatnich dwustu lat przedrozbiorowej Rzeczypospolitej nie budziły do tej pory większego, poza regionalistami, zainteresowania historyków. Małe miasta postrzegano najczęściej jako ośrodki podupadłe, zamieszkałe głównie przez rolników. Wnikliwa analiza szerokiej gamy źródeł - setek zapisów metryk ślubów, chrztów i pogrzebów, a także rękopisów i druków: lustracji i inwentarzy, rejestrów podatkowych, wizytacji kościelnych, ksiąg relacji sądów grodzkich, spisów wojskowych - pozwala jednak na skorygowanie takiego obrazu. Głównym punktem odniesienia są trzy niewielkie ośrodki: Pilzno, Przecław i Wojnicz, przedstawione na tle pozostałych miast tej wielkości, położonych na południu historycznej Małopolski. Ustalenia zawarte w książce dotyczą zarówno spraw ogólnych - wielkości zaludnienia, migracji i związków z wiejskim otoczeniem - jak i bardziej szczegółowych: wewnętrznej hierarchii (zwłaszcza związanej ze sprawowaniem władzy) czy sposobów zarobkowania. Wiele uwagi poświęcono także charakterystyce małomieszczańskiej rodziny i cyklowi życia przeciętnego mieszkańca.