Policja Państwowa i inne instytucje bezpieczeństwa na Wileńszczyźnie w latach 1918-1939 - Aleksander Głogowski

Niezwykły, dotąd niepublikowany, sporządzony w 1935 roku przez oficerów oświatowych poszczególnych batalionów Korpusu Ochrony Pogranicza, opis 18 gmin położonych przy wschodniej granicy II Rzeczypospolitej w województwach białostockim, wileńskim, nowogródzkim, poleskim, wołyńskim i tarnopolskim. Zawiera zarówno dane historyczne, jak i charakterystykę wsi kresowej, biednej i zacofanej, małych miasteczek niepołączonych siecią dróg z żadnym większym ośrodkiem, odległych nieraz o kilkanaście kilometrów od najbliższej stacji kolejowej. Przedstawia też poziom kultury mieszkańców, aktywności społecznej, statystykę narodowościową, wyznaniową, zawodową, stan szkolnictwa i opis sytuacji gospodarczej. KOP poza podstawowym zadaniem - ochroną granicy wschodniej i zapewnieniem bezpieczeństwa w pasie granicznym - podejmował działania społeczne, kulturalne i oświatowe nastawione na aktywizowanie ludności miejscowej, starając się choć w części usuwać skutki zaborów, poprawiać los ludności Kresów.

Prezentowana Państwu publikacja, dotycząca la 1941-2010, jest drugim tomem cyklu wykładów zatytułowanych "Świat pogranicza". Pierwsza część poświęcona była okresowi przełomu wieków XIX i XX, czasami II Rzeczypospolitej i dwóm pierwszym latom wojny. Adresatami książki są zarówno studenci historii, politologii, stosunków międzynarodowych czy europeistyki, jak i wszystkie osoby zainteresowane dziejami pogranicza polsko-litewsko-białoruskiego w XX i XXI wieku.

W książce zostały omówione metody pracy operacyjno-wywiadowczej (sposoby pozyskiwania materiałów informacyjnych) oraz współpraca Policji Politycznej ze Strażą Graniczną i Oddziałem II Sztabu Głównego Wojska Polskiego na terenie kraju i województwa pomorskiego (działania szpiegowskie, funkcjonowanie organizacji antypaństwowych, inwigilacja mniejszości narodowych).

Podstawą opracowania były materiały źródłowe znajdujące się w polskich i zagranicznych archiwach. Autor korzystał także z zasobu dzienników ustaw i dzienników urzędowych oraz bogatego piśmiennictwa periodycznego, opracowań tematycznych, pamiętników i wspomnień.

Książka przedstawia powstanie, organizację, stan personalny oraz najważniejsze kierunki działania i wyniki pracy Policji Państwowej na Wołyniu w okresie międzywojennym.

Do zadań tej formacji należało nie tylko zwalczanie przestępczości kryminalnej i nielegalnej działalności politycznej, w tym antypaństwowej, lecz także nadzór nad życiem politycznym i społecznym. Była ona również odpowiedzialna za ochronę wołyńskiego odcinka granicy wschodniej (przed utworzeniem KOP), walkę z dywersją antypaństwową inspirowaną przez stronę sowiecką, z Komunistyczną Partią Zachodniej Ukrainy oraz z Organizacją Ukraińskich Nacjonalistów.

Ważnym wątkiem publikacji jest też analiza wzajemnych relacji policji i miejscowej ludności, w większości ukraińskiej. Podstawę źródłową pracy stanowią materiały znajdujące się w archiwach polskich, ukraińskich i białoruskich.

Biografia wywodzącego się z rodziny polsko-francuskiej, urodzonego na Litwie, wychowanego w polsko-żydowskim Wilnie Sergiusza Kościałkowskiego prezentuje losy i walkę pokolenia Polski niepodległej zniszczonego przez totalitaryzmy niemieckich nazistów i rosyjskich bolszewików.

Tom pierwszy pracy przedstawia struktury i działalność kontrwywiadu AK, funkcjonowanie podziemnego sądownictwa, wydawane wyroki na kolaborantów i agentów NKWD oraz gestapo. Omówione zostały też najgłośniejsze akcje likwidacyjne AK w Wilnie.

Autor przebadał dokumenty polskie, litewskie, niemieckie, rosyjskie, żydowskie; dotarł też do wielu świadków wydarzeń. Wykorzystał zachowane dokumenty AK, Abwehry, gestapo, policji litewskiej i sowieckich służb bezpieczeństwa.