Pamiętniki z pobytu na Syberii. Część I - Rufin Piotrowski

Próbując przedstawić pełny obraz omawianego zagadnienia autor dokonuje analizy poglądów, przekonań, reakcji emocjonalnych, życiowych postaw i czynów poszczególnych zesłańców.

"Jest to żywy, dowcipny, utrzymany w tonie jowialnym, budzącym reminiscencje pamiętników Paska, facecyj Węgierskiego i Krasickiego - obraz całej epoki. Obok wspomnień osobistych o dziadku Henryku Rzewuskim i emirze, są tam barwne opisy zjazdów szlacheckich, tradycyjnych obchodów, które dziś już należą do zamierzchłej przeszłości. Film wzruszający z życia polskiego ziemiaństwa w okresie niewoli i w okresie wojny, zwierciadło odbijające rosyjskich i niemieckich okupantów, anegdoty stanowiące nie byle jaki przyczynek do dziejów przedwojennej i powojennej Polski."

Dzieło Rufina Piotrowskiego zawiera wiele cennych informacji dotyczących Syberii, zesłańców, rosyjskiej administracji oraz ludów koczowniczych zamieszkujących opisywane tereny. Z kart pamiętnika wyłania się interesujący obraz krainy widzianej oczami zesłańca, który stara się obiektywnie przedstawić miejsce swej katorgi. Relacja autora dotycząca społeczeństwa syberyjskiego świadczy o dużej znajomości przedmiotu. Autor wspomnień sam będąc skazanym na katorgę, doskonale przestawił stosunek ludzi wolnych do posieleńców i katorżnych. Dokładnie oddał stan psychiczny tych ostatnich, ich problemy i wątpliwości. Z dużą sympatią odnosił się do mieszkańców Syberii. Nie krył się ze swoimi przemyśleniami. Bez ogródek mówił o dużych szansach powodzenia ewentualnego powstania przeciw Rosji, które mogłoby być początkiem procesu dającego wolność jego ojczyźnie.

Prezentowane opracowanie stanowi czwarty tom z serii wydawniczej: „Po­lacy – Syberia. XVIII-XIX wiek”. W pracy zamieszczone zostały materiały ukazujące stosunek przedstawicieli zachodniosyberyjskich oraz centralnych organów władzy i administracji do zesłańców postyczniowych. Są to dokumenty urzędowe, które zachowały się w rosyjskich archiwach: cyrkularze, tajna korespondencja, sprawozdania, raporty, notatki i materiały śledcze. Tego rodzaju dokumentacja pozwala na określenie stanowiska poszczególnych urzędników lub organów władzy wobec różnorodnych spraw z zakresu ich kompetencji. Jest to tym bardziej ważne i interesujące, że zakrojona na szeroką skalę zsyłka powstańców styczniowych stała się poważnym problemem zarówno dla władz centralnych, jak i urzędników syberyjskich. Zesłanie Polaków pobudziło aktywność ustawodawczą i zmusiło funkcjonariuszy państwowych wszystkich szczebli do zastanowienia się nad kwestią urządzenia polskich imigrantów. Dokumenty zamieszczone w niniejszym zbiorze dobitnie obrazują proces kształtowania się systemu nadzoru nad zesłańcami, ewolucję roli policji lokalnej, gubernatorów i żandarmów w organizacji dozoru policyjnego. Pokazują również, w jaki sposób zadania administracyjne kolidowały lub pokrywały się z osobistymi ambicjami przedstawicieli syberyjskiej elity urzędniczej.

Publikacja zawiera bogaty zbiór niepublikowanych dotąd i w znaczniej części nigdy niewystawianych rysunków i akwarel drohobyczanina Feliksa Lachowicza (1884-1941), powstałych podczas pobytu artysty na Syberii w latach 1914-1920, a obecnie znajdujących się w zbiorach Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.

Solidne opracowanie tekstowe uwzględniające między innymi biogram artysty oraz omówienie jego twórczości doskonale uzupełnia ten cenny zbiór rysunków. Projekt został zainicjowany i jest gorąco popierany przez Stowarzyszenia Przyjaciół Ziemi Drohobyckiej.

„Zrozumieć zesłańca nigdy nie było łatwo. Doświadczył tego i Maurycy Beniowski, i Józef Kopeć, i Bronisław Piłsudski, którzy powrócili do Polski po latach spędzonych na zauralskich terenach. Ich relacje przyjmowane były często z niedowierzaniem. (…) Zrozumieć, to znaczy otworzyć się na wrażenia autorów wspomnień i dowiedzieć się, kiedy mogli się cieszyć życiem, a kiedy przytłaczała ich tęsknota i warunki zewnętrzne. (…) W pamiętnikach tego okresu pobyt na Syberii to czas zawieszenia. Zesłańcy nastawieni są na trwanie. Tworzone są instytucje, niosące pomoc i zajmujące się organizowaniem życia kulturalnego. Kontakt z krajem nie ulega zerwaniu. Kopeć, Ciecierski, Lubicz-Chojecki, Beniowski to bohaterowie w drodze. W każdej chwili gotowi są porzucić wszystko i udać się w drogę powrotną. Nie zbudowali na Syberii nic trwałego. Karty ich pamiętników wypełniają opisy drogi tam lub z powrotem. Interesują się otaczającym ich światem, ale nie myślą o współtworzeniu go. Czekają na wieść o uwolnieniu.”