Ormiańska Polska - Krzysztof Stopka, Andrzej A. Zięba

Album towarzyszący wystawie, pt. „Katedra ormiańska we Lwowie i jej twórcy” poświęcony jest dziejom wyjątkowego zabytku w przestrzeni Lwowa.

Pokucie oraz granicząca z nim Huculszczyzna - były najbardziej wysuniętymi na południe regionami II Rzeczypospolitej. Stanowiły one niezwykłą mozaikę kultur. Tworzyła ją mieszanka narodów - Polaków, Ukraińców, Żydów, Niemców i Ormian. Pośród nich, szczególnie w górskich wsiach i przysiółkach Czarnohory oraz Gorganów, dominowali Huculi [...]

Kołomyja była jednym z dwóch największych miast regionu [...] Należała do tych ośrodków miejskich, których mieszkańcy mieli o sobie wysokie mniemanie, co szło w parze z poziomem ich aspiracji. Nie uchodziło to uwadze mieszkańców większych miast II Rzeczypospolitej, którzy szydzili z Kołomyi. Słynny Anglik z Kołomyi, miał charakteryzować prowincjusza udającego światowca, któremu mimo drogiego ubioru, przysłowiowa słoma nadal wystawała z butów.

Czy jednak faktycznie mieszkańcy miasta i regionu byli aż tak zacofani? Czy naprawdę należeli do grupy prowincjuszy nie mających aspiracji poznawania świata? Na te, i wiele innych pytań, próbują odpowiedzieć autorzy niniejszej publikacji [...] Z mitami prowincjonalności Kołomyi oraz Pokucia i Huculszczyzny próbuje "rozprawić się" siedem tekstów autorstwa historyków, którzy od wielu lat badają różnorodne aspekty dziejów tych zakątków II RP.

Martin Pollack zabiera czytelników w pełną nostalgii wędrówkę po świecie, którego centrum były Przemyśl i Drohobycz, „powietrze było pyszne i świeże”, na głównym placu miejskim mieszały się dziesiątki języków, a w lokalnej prasie opryszków traktowało się jak bohaterów. Jednocześnie to świat nierówności społecznych, biednych i brudnych sztetli, korupcji oraz wyzysku robotników z drohobyckich pól naftowych.

Po Galicji to niezwykła podróż w czasie do epoki minionej, opowieść o tęsknocie za lepszym i dostatniejszym życiem.

Historia XX wieku pamięta kilka aktów ludobójstwa noszących znamiona eksterminacji całych narodów.

Pierwszym była zagłada Ormian w 1915 r., którą autor książki Mikaël Nichanian porównuje z holokaustem Żydów w czasie II wojny światowej.

Zagłada nosiła znamiona czystek rasistowskich i religijnych, przeprowadzona została systematycznie i planowo, ofiary to chrześcijanie zamieszkujący Imperium Osmańskie, przede wszystkim Ormianie, ale także Grecy i Chaldejczycy. Sprzyjała jej trwająca Wielka Wojna oraz młodoturecki nacjonalizm. Rzeź tureckich Ormian wiązała się także z niszczeniem i grabieżą mienia, dokonywanymi w trakcie pacyfikacji przez członków Organizacji Specjalnej oraz muzułmańskich cywilów i sąsiadów ofiar. Autor rysuje przed czytelnikami wstrząsający obraz bestialskiego ludobójstwa blisko dwóch milionów ludzi.

Dzieło stanowi świadectwo historycznych wydarzeń, które naznaczyły cały XX wiek piętnem barbarzyńskich zbrodni, czystek etnicznych i religijnych, cierpieniem bezbronnych i niewinnych ofiar nacjonalizmów i totalitarnych ideologii.

Polskie kontakty z Kaukazem liczą ponad pół tysiąca lat, obejmujących kilka różniących się długością i intensywnością okresów. Szczególne miejsce zajmują w nich między wojnami światowymi, które przyniosły Polsce i narodom kaukaskim odrodzenie państwowości. Bliskie relacje w przeszłości pozwoliły Polakom poznać najlepiej dwa narody Kaukazu Południowego - Ormian i Gruzinów. Ormianie zajmowali się handlem towarami orientalnymi, które zaspokajały potrzeby zakochanej w sarmackim micie szlachciców. Stworzyli dzięki temu dużą kolonię na ziemiach polskich, co od XVI wieku umożliwiało zintensyfikowanie wzajemnych kontaktów. Już wtedy rozpoczęło się w Polsce mitologizowanie Kaukazu, na którym umieszczano siedziby Sarmatów. W następnych stuleciach, szczególnie w wieku XIX, wzrosło znaczenie relacji polsko-gruzińskich. Dzięki temu na początku wieku XX istniała w Polsce silna tradycja stosunków z Kaukazem, do której odwołali się działacze polityczni walczący o niepodległość.

Ogromne straty demograficzne i terytorialne poniesione przez Ormian w czasie I wojny światowej spowodowały, że nie mogli oni w pełni wykorzystać wówczas szansy odbudowania własnego państwa. Natomiast Gruzini, najsprawniej po wybuchu rewolucji rosyjskiej, przejęli kontrolę nad wydarzeniami politycznymi i podjęli trud zbudowania niepodległego państwa. Zdominowali też scenę polityczną w regionie, umiejętnie wykorzystując znaczenie Tbilisi, które pełniło w okresie panowania rosyjskiego rolę kaukaskiego centrum. W efekcie to na ich kraju skupiła się uwaga polskich polityków, którzy jeszcze przed zakończeniem I wojny światowej podjęli starania o ułożenie relacji z Gruzją. Niepowodzenie tych zabiegów było wynikiem uwarunkowań obiektywnych, niezależnych od obu zainteresowanych nim stron.

Dzięki Monice Agopsowicz mamy niepowtarzalną okazję zobaczyć ten dawno miniony świat Ormian z kresowego Pokucia.