Narodziny szlachty. Kształtowanie się elit politycznych w Europie - Ferdynand Werner

Publikacja zatytułowana "Wobec króla i Rzeczypospolitej. Magnateria XVI-XVIII wieku" jest pokłosiem czwartej konferencji historyków nowożytnych poświęconej dziejom magnaterii. Konferencje organizował Zakład Historii Nowożytnej w Instytucie Historii Uniwersytetu w Białymstoku. Niniejszy, czwarty tom z cyklu "magnackiego" jest spojrzeniem współczesnych badaczy na rolę magnaterii w polityce, obserwowaną przez pryzmat relacji w stosunku do państwa i do monarchy. Zbiór 35 studiów pióra 36 autorów został podzielony na cztery duże działy, które prezentują: stosunek szlachty i senatorów wobec Rzeczypospolitej i panującego, kwestie związane z kryzysami politycznymi, problem rodu i rodziny w aspekcie mechanizmów funkcjonowania państwa i relacji z królem, rolę magnaterii w wojsku i na urzędach hetmańskich.

Wartość naukowa pracy jest znaczna, poszerza ona naszą wiedzę nie tylko na temat staropolskich zwyczajów związanych z wydawaniem panien za mąż, ale również przynosi wiele cennych informacji z zakresu obyczajowości staropolskiej, zróżnicowania majątkowego poszczególnych warstw stanu szlacheckiego, kultury materialnej tej części społeczeństwa […] Rezultaty żmudnych poszukiwań archiwalnych autorki są imponujące i pokazują, że historyk epoki staropolskiej ma jeszcze źródła dotąd wcale niewykorzystane albo wykorzystane w niewielkim tylko stopniu.

Wszyscy w jakimś stopniu jesteśmy spadkobiercami wartości szlacheckich. Poszukujemy korzeni, otaczamy się rodowymi portretami i herbami. Na szlachecką modłę posługujemy się tytułami pan i pani. Warto badać te wartości, pisać o nich i je przypominać. Bez tego nie będziemy potrafili zrozumieć naszej kultury i współczesnych standardów.

Wiek XVI w Polsce był okresem szczególnie ważnym dla szlachty, choć niewątpliwie nie tylko w naszym kraju warto śledzić losy tego stanu [?]. W Polsce w tym stuleciu obserwujemy wiele kolejnych faz dojrzewania społeczno-gospodarczego, kulturalnego, wreszcie politycznego szlachty. To proces stosunkowo krótki, obejmujący 2-3 pokolenia. Polegał na przechodzeniu od biednych, nader ciemnych jeszcze, politycznie zdezorientowanych grup szlacheckich do bogacących się i zamożnych grup szlachty w drugiej połowie stulecia.

W prezentowanej książce ukazano strukturę majątkową szlachty powiatu ksiąskiego w okresie panowania dwóch ostatnich Jagiellonów. Badania pokazały, że w tym czasie doszło do ogromnych, wręcz rewolucyjnych przemian w obrębie stanu szlacheckiego. Największe zmiany objęły własność zagrodową (tj. szlachtę nie posiadającą kmieci), która w powiecie ksiąskim w stosunkowo niedługim czasie niemal zupełnie zanikła. Głównym beneficjentem opisywanych głębokich przeobrażeń społecznych była średnia szlachta. W rozprawie podjęto próbę podsumowania i usystematyzowania dotychczasowych badań nad strukturami społeczno?majątkowymi szlachty w okresie późnego średniowiecza i w czasach nowożytnych oraz zaproponowano nowe metody badawcze.