Ludzie starzy na wsi polskiej od schyłku XIX wieku po rok 1939 - Bartłomiej Gapiński

Książka jest zaproszeniem do starego dworu: na pokoje, do alkowy i garderoby, kuchni i spiżarni, na ganek i do ogrodu, zimą i latem. Przypomina, jak żyli, czym się smucili i czym się radowali jego mieszkańcy, przywołuje smaki, zapachy, kolory i dźwięki dawno minionego świata.

Niby tak dużo już wiemy o życiu towarzyskim w XIX wieku, ale Agnieszka Lisak znów udowadnia, że pozory mylą. Zdziera puder z pięknych twarzyczek i zagląda pod spódnicę. Dokładnie tak, ale przy okazji zabiera czytelnika na pokazy iluzjonistów, by obejrzeli najnowsze osiągnięcia dziewiętnastowiecznej magii, na seanse spirytystyczne, na pokaz cudu natury w postaci braci syjamskich i baby z wąsami. Jest i strasznie, i śmiesznie. Bo taka już autorki natura, że lubi pośmiać się z przodków, a nieobecni jak zawsze nie mają racji. Jeszcze lepiej jednak, gdy można pośmiać się z nich razem z czytelnikiem.

Polscy zesłańcy pionierami na Syberii, strażnik z Auschwitz zapalonym ornitologiem, „papież ornitologów”, który przeżył dwie wojny światowe, przyrodnicy różnych narodów jako więźniowie niemieckich obozów śmierci, sowieckich łagrów, jako domniemani szpiedzy, fałszerze i mitomani, ofiary reżimów totalitarnych Europy i Azji, karierowicze wykorzystujący sytuację polityczną, pasjonaci prowadzący badania naukowe wbrew wszelkim przeciwnościom, ludzie zwykli, ale niezłomni, ludzie znani, ale nie pozbawieni słabości, niektórzy o nieczystych rękach, inni potrafiący zachować godność i człowieczeństwo w najtrudniejszej próbie.

W monografii Mityczni obcy. Dzieci i starcy w polskiej kulturze ludowej przełomu XIX i XX wieku Tomasz Kalniuk przygląda się mitowi organizującemu kulturę ludową w życiu codziennym i świątecznym jej przedstawicieli, koncentrując uwagę na dzieciach i starcach. Wybór ten jest nieprzypadkowy. W kulturze ludowej traktowano ich bowiem w sposób najbliższy ujęciu mitycznemu, rodzącemu postawy ambiwalentne charakteryzujące świat „obcych”. Z jednej strony byli oni typowymi przedstawicielami własnej społeczności, z drugiej natomiast jednostkami wyróżnionymi spośród „swoich”. Ich społeczna i gospodarcza marginalizacja, m.in. ze względu na nieproduktywny wiek, spotykała się z mityczną – sakralizującą waloryzacją. Dzieci i starcy umieszczeni w grupie „obcych” ilustrują wówczas zasady funkcjonowania światopoglądu mitycznego przypisywanego chłopstwu z przełomu wieku XIX i XX, a rozpiętego pomiędzy „swoim” i „obcym”.

W niniejszym tomie autorzy, sięgając do dokumentów osobistych, wywiadów, źródeł ikonograficznych, literatury pięknej, prasy codziennej i periodycznej, podręczników szkolnych i reklam, rekonstruują wyobrażenia, poglądy i postawy wobec starości. Zajmują się też miejscem ludzi starych w społecznych hierarchiach oraz różnicami w przeżywaniu starości przez przedstawicielki i przedstawicieli różnych środowisk społecznych i zawodowych (takich jak np. chłopi, mieszkańcy małych miasteczek, duchowni, emigranci, nauczyciele i profesorowie wyższych uczelni). Wiele uwagi poświęcają także wpływom modernizacji technicznej i społecznej (np. wynalazków technicznych, przemian obyczajowych, wzrostu bezpieczeństwa socjalnego) na transformację więzi i relacji międzypokoleniowych. Ważnym uzupełnieniem prezentowanych tu studiów jest tom I poświęcony metodologii, demografii i instytucjonalnym formom opieki nad osobami w podeszłym wieku.

Głównym przedmiotem zainteresowania autorów tekstów wydanych w niniejszym tomie jest nie wieś jako taka, czy to nowoczesna, czy dawna, lecz zaginiona, rozumiana na różne sposoby. Większość publikowanych tekstów sytuuje się w nurcie Wüstungsforschung, czyli studiów nad osadami fizycznie opuszczonymi (tzw. pustki lub pustacie). Oprócz jednak najbardziej dosłownego rozumienia pojęcia „wieś zaginiona” – stawiającego znak równości między osadą zaginioną a opuszczoną bądź porzuconą przez mieszkańców – autorzy zaprezentowali także kilka bardziej metaforycznych prób odczytania tematu przewodniego.