Ludność białoruska województwa nowogródzkiego II Rzeczypospolitej w percepcji polskich elit regionu. Analiza społeczno-polityczna - Jacek Jaguś

Reprint wydania z 1908 roku.

Kraj, położenie i warunki fizyczne, zasoby naturalne, ludność, narodowości i wyznania, społeczeństwo, zróżnicowanie zawodowe i socjalne, duchowieństwo,własność ziemska, inteligencja.

Białoruś najpierw polska, potem sowiecka, jeszcze później niemiecka, a na końcu znowu sowiecka. Podeptana, zdruzgotana, wyjałowiona, zgorzkniała. A mimo to, dla kilkuletniego Alika, zmuszonego wraz z rodzicami w 1957 roku, do wyjazdu do nieznanej, komunistycznej Polski, najcudniejsze miejsce we wszechświecie. Gdzie wszystko jest inne, wyjątkowe, lepsze – ludzie, krajobrazy, język, smaki, zapachy.

Prezentowana Państwu publikacja, dotycząca la 1941-2010, jest drugim tomem cyklu wykładów zatytułowanych "Świat pogranicza". Pierwsza część poświęcona była okresowi przełomu wieków XIX i XX, czasami II Rzeczypospolitej i dwóm pierwszym latom wojny. Adresatami książki są zarówno studenci historii, politologii, stosunków międzynarodowych czy europeistyki, jak i wszystkie osoby zainteresowane dziejami pogranicza polsko-litewsko-białoruskiego w XX i XXI wieku.

Potocznie pojęcie zabobonu odnosimy do irracjonalnych przekonań, nakazów i zakazów. Autorka zadała sobie jednak pytanie, czy część tzw. zabobonów nie stanowi echa dawnych wierzeń społeczności tradycyjnych, będąc świadectwem znacznie bardziej złożonej kosmowizji świata, niż przywykliśmy uważać. W tym ujęciu zabobon może być świadectwem procesu stygmatyzacji pewnych przekonań, które kolidują zarówno z wiarą chrześcijańską, jak i ze współczesnymi ponowoczesnymi poglądami.

Autorka przez ponad sześć lat badała światopoglądy mieszkańców polsko-białoruskiego pogranicza, próbując zrozumieć, z jakich przyczyn niektóre treści kulturowe są wypierane z dziedzictwa mieszkańców tych ziem. Jednocześnie podjęła próbę rekonstrukcji dawnej wiedzy przodków, poglądów na świat, wierzeń, norm i wartości, bazując na tym, o czym jeszcze pamiętają ich potomkowie.

Książka zawiera obszerne fragmenty wypowiedzi mieszkańców Nadbuża, dzięki czemu możemy lepiej poznać ich fascynujący świat.

Tuczna nazwę wzięła od otaczającej ją dzikiej litewskiej puszczy, słynącej z nieprzebranej ilości zwierzyny i obfitujących w ryby potoków. W XVI wieku osiedlono tu drobną szlachtę z ziemi drohickiej i tak powstał zaścianek szlachecki. W okresie przedwojennym władze państwowe dążyły do tego, by zamienić go w dominującą na całą okolicę miejscowość, która w przyszłości mogłaby przekształcić się w miasteczko. Dlatego do zaścianku zaczęto ściągać takich rzemieślników, jak kuśnierzy i młynarzy oraz wydano zgodę na utworzenie w Tucznej targowiska i uruchomiono połączenie autobusowe z Białą Podlaską i leżącymi nad Bugiem Sławatyczami. Ponadto rozpoczęto tu budowę cegielni, której jednak zaniechano z powodu niskiej jakości miejscowego surowca, czyli gliny. Zakładano we wsi nowe sady, mające stanowić zaplecze surowcowe dla przyszłych zakładów przetwórstwa owocowo-warzywnego, drzewa jednak w znacznym stopniu wymarzły w czasie ostrej zimy w 1940 roku. Podobny los spotkała idea zlokalizowania w tym dawnym zaścianku szlacheckim zakładów przetwórstwa mleczarskiego. W 1939 roku rozpoczęto produkcję masła i serów, która zakończyła się w 1943 roku wraz ze zniszczeniem maszyn i urządzeń przez komunistyczną bandę. W 1939 roku rozpoczął w Tucznej działalność sąd grodzki, a w czasie okupacji uruchomiony został szpital. W okresie przedwojennym rozwijała się też w Tucznej najlepsza w całym powiecie bialskopodlaskim spółdzielcza instytucja finansowa, jaką była Kasa Stefczyka.

Położony w środku wsi dom rodziny Kukawskich, widoczny na okładce, w okresie przedwojennym kolejno był siedzibą szkoły, Kasy Stefczyka i sądu grodzkiego. Dokumenty dotyczące Kasy Stefczyka zostały przez władze komunistyczne zniszczone, natomiast akta działającego w Tucznej sądu znajdują się do dziś w archiwum w Radzyniu Podlaskim.

Moje powojenne łagry to opowieść o losach dziewczyny, która została skazana za działalność w AK na Grodzieńszczyźnie na 20 lat łagrów. W kilku sowieckich obozach pracy – mieszkając w nieludzkich warunkach i pracując ponad siły – spędziła lata 1945–1956. Autorka wspomina wiele szczegółów z codziennego życia skazańców oraz momenty dla nich przełomowe, a także kreśli portrety współwięźniów i sowieckich nadzorców. W jej relacji nie brak także ciągu dalszego – powrotu do ojczyzny i organizowania „normalnego” życia, co okazało się trudniejszym zadaniem, niż można by się spodziewać.

Napisana przez Polaka urodzonego i wychowanego na Nowogródczyźnie praca omawia narastający w latach 1943 i 1944 konflikt na tym obszarze między Armią Krajową a radziecką partyzantką. Historiografia rosyjska i białoruska głoszą tezę, że przyczyną tego konfliktu była realizowana przez Komendę Okręgu Nowogródzkiego Armii Krajowej polityka "dwóch wrogów".

Białoruś podczas okupacji niemieckiej w latach 1941-1944 stała się polem trzyletniej konfrontacji kilku racji państwowych i narodowych. Wszystkie walczące strony na miarę swoich możliwości zmuszały miejscową ludność do posłuszeństwa za pomocą terroru i przemocy. Grabież mienia należącego do mieszkańców stała się zjawiskiem powszechnym. Najwięcej ofiar przyniosło starcie dwóch totalitaryzmów – komunistycznego i faszystowskiego, z których każdy miał zwolenników wśród miejscowej ludności. Setki tysięcy ludzi było powiązanych z niemieckim systemem władzy okupacyjnej lub podziemiem sowieckim.  Na froncie wojny domowej na Białorusi ginęło znacznie więcej ludzi niż podczas trwającej tu zbrojnej konfrontacji niemiecko-sowieckiej. Konfliktowi sowiecko-niemieckiemu towarzyszyły sprzeczności interesów polityków reprezentujących narodowe racje stanu - białoruskie, polskie, ukraińskie, rosyjskie, których konsekwencją były tysiące kolejnych ofiar...

Książka autorstwa historyka białoruskiego Anatola Wialikiego prezentuje badaczom polskim niedostępne i nieznane szerzej dokumenty z archiwów białoruskich, pozwalające z innej perspektywy spojrzeć na dzieje "polskiego eksperymentu" na sowieckiej Białorusi. Przekrojowa analiza polityki sowieckiej wobec Polaków obywateli sowieckich na przykładzie Dzierżyńskiego Narodowościowego Rejonu Polskiego zawiera liczne oryginalne ustalenia i tezy, choć poszczególne ujęcia interpretacyjne autora należy uznać za dyskusyjne i odbiegające od stanowisk wypracowanych przez historiografię polską. Niniejsza publikacja jest niezwykle ważnym opracowaniem w kontekście zrozumienia dramatycznych dziejów Polaków za wschodnią granicą i stanowi kolejny krok na drodze przywracania pamięci o naszych rodakach.

Książka traktuje o Polakach i polskości na Białorusi. Jest to kraj wyjątkowo bliski mojemu sercu. I to nie tylko ze względów rodzinno-sentymentalnych. Od kraju tego zacząłem swoją przygodę ze Wschodem, gdy istniał jeszcze Związek Radziecki, a Białoruś nieśmiało wybijała się na niepodległość. Od tego czasu byłem w Republice Białoruś, bo tak brzmi oficjalna nazwa tego kraju, kilkadziesiąt razy. Ile? Nie mogę sobie przypomnieć. Przestałem liczyć w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych, gdy w wymienianym paszporcie doliczyłem się 38. stempli służb granicznych Polski i Białorusi. Odwiedziłem na Białorusi co najmniej po dwa razy każdy rejon, wszystkie znaczące miasta. Byłem świadkiem tworzenia się państwowości tego kraju i jego zmagań z sowiecką spuścizną. Napisałem na temat Białorusi kilkadziesiąt reportaży, artykułów i wywiadów. (...) Książka opisuje mało znane momenty z historii Polaków na Białorusi. Opisuje nienawiść, jaką darzyli ich stalinowscy czynownicy i próby wykarczowania polskości z jej terytorium, czynione w różnych okresach historycznych. Zarówno w latach dwudziestych, trzydziestych, w czasie II wojny światowej, a także w latach czterdziestych i pięćdziesiątych.

Leanid Lauresh (ur. 1963), białoruski pisarz. Dwunasta książka autora poświęcona jest historii Lidy w latach 1922-1939 i oparta na dużej liczbie materiałów, które po raz pierwszy weszły do obiegu naukowego. Niniejsze wydanie to adaptowane tłumaczenie książki z języka białoruskiego, opublikowanej w Białorusi w 2017 roku.