Łańcuch śmierci. Czystka w Armii Czerwonej 1937–1939 - Paweł Wieczorkiewicz

„Każdy, kto zna historię przeszłych wydarzeń, nie jest dziecięco naiwny, ma własne zdanie, potrafi prowadzić debatę” – zaznaczał w jednej z wypowiedzi profesor Paweł Wieczorkiewicz i podkreślał wagę historii nie tylko jako dyscypliny naukowej, ale także – a może przede wszystkim – jako czynnika kształtującego świadomość obywatelską każdego Polaka. O tym, jak wielką była dlań pasją i jak ciekawie, a jednocześnie przystępnie potrafił o jej szczegółach opowiadać, świadczą m.in. jego artykuły naukowe i popularnonaukowe, które znalazły się w niniejszym tomie. 

Położenie geograficzne Polski i sytuacja polityczna w Europie w przededniu II wojny światowej i już po jej wybuchu stanowiły nie lada wyzwanie dla polskich polityków i dyplomatów. Wyzwanie, któremu w dużej mierze nie podołali. Wieczorkiewicz wskazuje ich błędy oraz tragiczne następstwa niekiedy pochopnych decyzji, przedstawia prawdziwe oblicza aliantów i ich rzeczywiste cele, siłę oraz metody działania Hitlera i Stalina (w tym sprawę „wielkiej czystki” oraz działania sowieckich służb specjalnych), których sojusz spowodował, iż niedawno odrodzone państwo znalazło się w kleszczach – między dwoma potężnymi wrogami.

Sekrety ZSRR – ile z nich jest jeszcze skrywanych za zasłoną kłamstw i przeinaczeń? Okryte milczeniem, wstydliwe i zakazane niczym tabu. Kilkanaście najbardziej fascynujących odsłania reporter i dziennikarz Igor T. Miecik. Zewsząd wyzierają zbrodnie reżimu i kłamstwa, kłamstwa, kłamstwa. Bohaterowie okazują się łotrami, wybitne jednostki miernotami, zbawcy ojczyzny mordercami i na odwrót: ci, których okrzyknięto zdrajcami, stają się gorliwymi patriotami, szpiedzy – niewinnymi ofiarami, a kułacy – zdolnymi gospodarzami. Historia w Rosji to wciąż nieodłączna część polityki, propagandy i indoktrynacji.

Fascynująca książka – nie tylko ze względu na postacie dwudziestu marszałków ZSRR – ale także rolę, jaką odegrali w okresie stalinowskiej dyktatury. Autor opisuje bohaterów postrzeganych nie tylko poprzez pryzmat funkcjonowania na stanowisku dowodzenia, zajętych kierowaniem przebiegiem bitwy lub planowaniem operacji. Definiuje również Marszałków Związku Radzieckiego jako podmioty wielkiej polityki, a zarazem ludzi zależnych od polityki i kaprysów Stalina.

W książce Sowiety. Historia ZSRS profesor Wieczorkiewicz przedstawia sposób funkcjonowania tego państwa, metody zdobywania i dzierżenia władzy przez jego przywódców oraz wpływ ich polityki i ideologii bolszewickiej na życie zwykłych obywateli. A trzeba pamiętać, że niemal 70-letnie istnienie ZSRS obfitowało w najróżniejsze wydarzenia: od powstania GUŁagu po pierwszy lot człowieka w kosmos. Autor wskazuje Czytelnikowi kluczowe argumenty w dyskusji o tym, czy był to hegemon na skalę światową, czy też kolos na glinianych nogach, który w roku 1991 rozpadł się na kilkanaście kawałków.

Najwyższy lot to zbiór opowiadań, a ich głównym spoiwem jest tło dziejących się wydarzeń – wojna polsko-bolszewicka 1920 roku i dążenie Polaków do utrzymania młodej jeszcze niepodległości. Wśród tak wielu żołnierzy, walczących mężnie w obronie kraju, wśród rodaków zdążających na wezwanie Ojczyzny z dalekich stron wzrok narratora pada na wybranych młodzieńców, którzy stają się bohaterami owych opowiadań. Bezimienne mogiły piętnasto- czy siedemnastoletnich bohaterów coraz częściej porastają zielem lub zbożem, chylą się ku ziemi drewniane krzyże. Zostają zapomniane lub nigdy nieodnalezione te miejsca spoczynku bohaterskich Polaków w kraju i poza jego granicami. I właśnie ta garstka opowiadań staje się pomnikiem nie tylko dla tych kilkunastu ukazanych tu postaci, ale dla nich wszystkich, dla tysięcy polskich rycerzy XX wieku poległych w walce z falą bolszewizmu.

Autor, śledząc losy oprawców (uczestnictwo w pierwszej wojnie światowej, rewolucji, wojnie domowej, wieloletnia służba w organach Czeka-OGPU-NKWD), rysuje portret ludzi (ale i szerszej wspólnoty) o określonej mentalności, osobowości i światopoglądzie zakotwiczonym w absolutnej wierze w komunizm i nieomylność dyktatora.

W efekcie mamy do czynienia z książką objętościowo niedużą, ale interesującą, napisaną z dużym polotem, znawstwem tematu. Narracja jest przystępna w odbiorze, co – jak należy sądzić – ułatwi lekturę czytelnikowi przygodnie zainteresowanemu historią. Doskonałym uzupełnieniem całości są skrupulatnie opracowane biogramy 

prof. dr hab. Tomasz Sikorski (Uniwersytet Szczeciński, Instytut Historii).