Jak odzyskaliśmy wolną Ojczyznę i jak obroniliśmy ją przed wrogiem - Józef Dąbrowski (J. Grabiec)

Książka w przestępny i niezwykle ciekawy sposób przedstawia całościowy obraz zmagań i losów Polaków w latach 1914-1918. Autor prezentuje losy milionów mieszkańców dawnej Rzeczypospolitej od dnia wybuchu I wojny światowej do 11 listopada 1918 roku, daty symbolicznej, gdy na froncie zachodnim doszło do zawieszenia broni i zakończenia wojny, a w Polsce do przekazania władzy wojskowej przez Radę Regencyjną Józefowi Piłsudskiemu. Opowiada o losach trzech zaborów i trzech obszarów okupowanych, praktykach okupantów, które później zostały powtórzone w większej skali i w brutalniejszej formie podczas II wojny światowej, o aktywności najwybitniejszych polskich polityków i wojskowych, wysiłku politycznym i militarnym, który doprowadził do „polskiego listopada” 1918 roku i odzyskania niepodległości, a także o umęczonych przez wojnę bezimiennych świadkach i uczestnikach historii.

Bohaterem książki jest postać, która na tle dwóch sławnych krewnych, jak również wśród kolegów – pierwszoplanowych polityków, do dziś pozostaje słabo znana. Jan Emanuel Rozwadowski (1872–1935) to jednak nie tylko kuzyn i przyjaciel generała Tadeusza, imiennik wybitnego językoznawcy Jana Michała, ewentualnie – członek Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu i współpracownik Romana Dmowskiego. Pomieszczone w niniejszej pracy efekty badań nad 42 pierwszymi latami jego życia pozwalają stwierdzić, że był on także niezmożenie aktywnym działaczem ziemiańskim, czynnym przez wiele lat w dziesiątkach organizacji. Cenionym naukowcem, który wychodził od swoich badawczych ustaleń, by zgłaszać projekty reform, mających zdemokratyzować i ekonomicznie wzmocnić społeczeństwo Galicji, politykiem Narodowej Demokracji, potrafiącym łączyć wyraziście nacjonalistyczne poglądy z umiejętnością bezkolizyjnej współpracy z reprezentantami innych odłamów ideowych. Rozwadowski był wreszcie wybitnym organizatorem i niepozbawionym charyzmy przywódcą, liderem dużej organizacji rolniczej, dyrektorem banku, szefem wpływowego stowarzyszenia. Prawnikiem i ekonomistą, twórcą programów i projektów ustaw. Zaangażowanym i ofiarnym członkiem partii, zapamiętałym przeciwnikiem Michała Bobrzyńskiego. Raczej nieudolnym przedsiębiorcą i rolnikiem. Ziemianinem, mężem i ojcem, pomysłodawcą rodzinnego stowarzyszenia.

Wspomnienia wojenne z lat 1918-1920, dotyczące konfliktu niepodległej Polski z bolszewicką Rosją, to cenne źródło do poznania dziejów oddziału kawalerii II Rzeczypospolitej, który nie został jeszcze w sposób wyczerpujący opisany, a mianowicie 13. Pułku Ułanów Wileńskich. Autorem wspomnień jest pochodzący z ziemi szczuczyńskiej ułan 13. pułku Stefan Szyłkiewicz.

Podejmując się w latach sześćdziesiątych XX w. opisania wydarzeń wojennych, których był uczestnikiem, stworzył niemal kronikę szlaku bojowego pułku wiodącego od Szczuczyna przez Brześć, Kobryń, Pińsk, Baranowicze, Kojdanów, Mińsk, Borysów, Połock i Wilno po udział w bitwie warszawskiej, a następnie walki o Litwę Środkową. Nie spodziewał się jednak, że praca ta ściągnie na niego represje. Inwigilowany przez organy bezpieczeństwa PRL, ograbiony przez nie z posiadanych egzemplarzy wspomnień, które trafiły na lata do esbeckich archiwów, Szyłkiewicz zmarł w 1979 r., nie doczekawszy się ich zwrotu. Dziś, w setną rocznicę odzyskania niepodległości, wspomnienia powracają i miejmy nadzieję trafią do powszechnego obiegu, świadcząc o wysiłku polskiego oręża na rzecz Niepodległej.