Gdy poświęcano noże. Tragedia Wołynia Już bez cenzury – wspomnienia powojenne - Apolinary Oliwa

Studium historyczno-wojskowe przedstawiające genezę i działania 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK (1943-1944), jednej z największych jednostek partyzanckich w kraju. Dywizja zapoczątkowała akcję "Burza" i najdłużej realizowała jej założenia na Wołyniu i Lubelszczyźnie, działając nieprzerwanie przez siedem miesięcy jako zwarty i zorganizowany związek taktyczny. Książka oparta na bogatym materiale źródłowym ukazuje wysiłek żołnierzy 27 WDP AK, ich wolę walki o wolność Ojczyzny i stanowi ważny przyczynek do poznania dziejów polskiego ruchu niepodległościowego na Kresach Wschodnich w czasie II wojny światowej.

Autentyczność to podstawowy walor tej książki. Zawiera ona opowiadania i reportaże powstałe na podstawie rozmów autorki z bohaterami wydarzeń, które dotknęły Polaków mieszkających podczas II wojny światowej na kresach wschodnich. Właśnie tak wspominają oni, po przeszło pięćdziesięciu latach, swój koniec świata, ich osobistego świata, do którego - o czym większość z nich była przekonana - nigdy nie będzie już powrotu.

Prawdziwa historia chłopca cudem ocalałego z Holocaustu. Nawet w najbardziej mrocznych czasach – a może zwłaszcza wtedy – jest miejsce dla siły woli i odwagi. Leon Leyson (właśc. Lejb Lejzon) miał tylko dziesięć lat, gdy naziści najechali na Polskę, i musiał wraz z rodziną przenieść się do krakowskiego getta. Dzięki nieprawdopodobnemu szczęściu, a także hartowi ducha i sprytowi, udało mu się przetrwać sadystyczne praktyki nazistów, w tym demonicznego Amona Goetha, komendanta obozu koncentracyjnego w podkrakowskim Płaszowie. Jednak w ostatecznym rachunku to wspaniałomyślność i przebiegłość jednego człowieka – Oskara Schindlera – uratowała życie Leona Leysona i jego rodziny.

Książka „Wojenne dziedzictwo” jest opowieścią o losach mojej rodziny. W ostatnich latach często do mnie wracały wspomnienia, które zakodowałam w pamięci w bardzo wczesnym dzieciństwie, oraz opowieści mojej Mamy o latach jej młodości, o losach moich dziadków. Spisałam to wszystko, mając nadzieję, że moja opowieść zainteresuje Was, drodzy Czytelnicy.

Książka stanowi studium historyczno-wojskowe zmagań Polaków na Wołyniu w obronie polskości, wiary i godności ludzkiej w latach drugiej wojny światowej. 
Na tle okupacji sowieckiej i niemieckiej przedstawiono rozwój ukraińskiego nacjonalizmu integralnego oraz cele strategiczne OUN w stosunku do ludności polskiej na Kresach Wschodnich II RP. Dokonano wnikliwej analizy i oceny dokumentów-dowodów przeprowadzonej eks-terminacji ludności polskiej Wołynia przez bojówki OUN i oddziały UPA. Wiele miejsca poświęcono problemom tworzenia struktur Polskiego Państwa Podziemnego i podejmowanym działaniom w obronie ludności polskiej, a także genezie i walkom 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK w ramach planu Burza.

Autor książki ukazuje stanowisko wojewody Henryka Józewskiego wobec kwestii ukraińskich ruchów antypaństwowych w czasie jego urzędowania przypadającego na lata 1928-1938. Dziesięcioletni okres administrowania Wołyniem przez Józewskiego w kwestii zapewnienia na jego obszarze bezpieczeństwa państwowego odznaczał się zdecydowaną walką przeciwko prowadzącym ożywioną działalność nielegalnym organizacjom komunistycznym i nacjonalistycznym. Pierwszą grupę reprezentowały głównie Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy i Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi wraz ze swymi przybudówkami. W przeciągu lat 20. w zdominowanym przez wpływy komunistyczne województwie wołyńskim powstawać zaczęły także pierwsze struktury przenikających z obszaru Małopolski Wschodniej Ukraińskiej Organizacji Wojskowej, później zaś Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Działalność tych dwóch organizacji ograniczona początkowo do skromnych i pojedynczych wystąpień o charakterze propagandowym ewoluowała w połowie lat 30. do zorganizowanej akcji sabotażowej i terrorystycznej stając się niezwykle istotnym problemem dla próbujących zapewnić odpowiedni stan bezpieczeństwa władz wojewódzkich.

„Kresowian zabito dwukrotnie, raz przez ciosy siekierą, drugi raz przez przemilczenie. A ta druga śmierć jest gorsza od tej pierwszej.” – pisał Jan Zaleski. Zarówno album „Wołyń, historia pewnego filmu”, jak i film Wojtka Smarzowskiego próbuje owo milczenie przerwać. Może wreszcie Kresowe historie przestaną być „nieme” i na stałe zagoszczą w historycznej świadomości Polaków. Na koniec zacytujmy Józefa Ignacego Kraszewskiego: „Dziś bez wczoraj jest bardzo krótkie – krótsze niż dziś bez jutra”. Oby nasze dziś i jutro miało zawsze swoje pełne wczoraj.