Gawędy, legendy i anegdoty wileńskie, wydanie II - Zofia Zdanowicz

„Przecież tu Polska kiedyś była…” Reportaże kresowe to piąta z kolei książka autorki poświęcona tematyce kresowej. Zawiera reportaże z dalekich ziem kresowych, a także portrety Kresowiaków, którzy – gdziekolwiek by ich losy rzuciły – pozostają wierni swojej utraconej Ojczyźnie, pielęgnują ją w sercu i wiecznej tęsknocie. Polski język, wiara i historia pozostają dla nich wartościami najwyższymi. Otwórzmy więc tę książkę i wyruszmy na poszukiwanie Polski poza jej współczesnymi granicami – znajdziemy ją tam na pewno.

Dawną Nowogródczyznę zamieszkiwała zróżnicowana narodowościowo ludność. Żyli tam nie tylko Polacy (53,9% ogółu ludności). Książka opisuje ciekawe epizody, obrazujące niezwykłe dzieje polskiej większości żyjącej wśród Białorusinów, Żydów i Tatarów. Polaków odnajdujemy nie tylko nad Niemnem, ale także nad Berezyną, Serweczą, Szczarą, Mołczadzią, Jatranką czy niewielką Wiedźmą...

Nowojelnia, to niewielki kurort położony w pobliżu Nowogródka, na szlaku drogowym: Baranowicze-Lida, „mała Ojczyzna”, do której Autor powraca w swych wspomnieniach z dzieciństwa.

Książka opisująca życie rodziny wileńskiej w okresie międzywojennym i okupacyjnym, nawiązująca do ówczesnych wydarzeń historycznych. Autor odnosi się także do wielu faktów z dziejów miasta sprzed pierwszej wojny światowej, ze szczególnym uwzględnieniem Antokola i sąsiadujących z nim dzielnic, miejsc dobrze mu znanych z lat młodzieńczych.

Autor opisuje również swą służbę wojskową w Wojsku Polskim, między innymi w Bieszczadach, w jednostkach działających w rejonie Sanoka i Leska, gdzie był świadkiem tragedii mieszkańców tej ziemi.

Książka jest cennym przyczynkiem do pokazania losów Kresowiaków.

Kolejna prozatorska książka będąca zbiorem opowieści, anegdot i legend związanych z rodzinną ziemią autorki.

W sposób niezwykle barwny, często zachowując miejscową gwarę, w utworach tych oddała atmosferę i obyczajowość ludzi, żyjących w dawnych dworach i miasteczkach Wileńszczyzny w pierwszej połowie XX wieku.

Bogato ilustrowana saga rodzinna, zawierająca wspomnienia matki pisarza, Seweryny Orłosiowej z Mackiewiczów i ojca, Henryka Orłosia, który dzieciństwo i część studiów spędził na Ukrainie. Pojawiają się tu nie tylko członkowie rodziny, ale też znane postacie historyczne i publiczne (Iwaszkiewiczowie, E. Małaczewski, Rydel, Wyspiański, Mehoffer, Józef i Stanisław Cat Mackiewiczowie, J. Korczak), historie obyczajowe, wypadki historyczne i przygody pisarskie. Przeplatane opowieści rodziców są oszczędnie komentowane i uzupełniane przez K. Orłosia również wplata on w tok dawnych wspomnień rezultaty z podróży sentymentalnej po miejscach rodzinnych na Ukrainie z 2010 roku.

Mój dom rodzinny – jak teraz o nim myślę – był domem wyjątkowym: ani z okresu dzieciństwa, ani z późniejszych lat, nie pamiętam podniesionych głosów Rodziców, kłótni, ostrzejszych słów. Pamiętam oboje uśmiechniętych, w dobrych nastrojach, optymistycznie nastawionych do życia. A przecież należeli do pokolenia, które przeżyło dwie wojny światowe, rewolucję bolszewicką, 39 rok, okupację niemiecką. Powstanie warszawskie w 44. A potem jeszcze wszystkie absurdy czasów PRL.

Dzieci przetrwały rzeź. Teraz opowiadają historię zamordowanych rodziców i dziadków.

Wołyńskie dziewczęta były jeszcze dziećmi, gdy rozpoczął się pogrom. Widziały śmierć rodziców, braci, sióstr i rzeź całych wsi. Słyszały błagania bezbronnych ofiar opętanych szałem mordu Ukraińców. Z dnia na dzień straciły nie tylko najbliższych, ale również swoją ojcowiznę.

„W dniu wybuchu drugiej wojny światowej miałem siedem lat i cztery miesiące, i mieszkałem w Jasieniu nad Łomnicą. Mój (o austriackim rodowodzie) ojciec, legionista Komendanta Józefa Piłsudskiego, był w Jasieniu leśniczym, a moja mama, nauczycielka, była córką ukraińskiego popa, dzięki czemu, prawdopodobnie, nie podzieliłem losu mojego rówieśnika z sąsiedniego leśnictwa".

"Piekło weszło do raju" oraz poprzedzająca je "Złota trąbka" stanowią całość tej, w dużym stopniu autobiograficznej powieści, której akcja osadzona jest w latach 1939 i 1941 na polskich Kresach.

Pierwsza z planowanego cyklu publikacji poświęconych siedzibom ziemiańskim na ziemiach wschodnich II RP, ich dziejom oraz znanym i mniej znanym właścicielom i mieszkańcom. Uwzględniono nie tylko pałace i zamki, lecz także wiele obiektów mniejszych i skromniejszych, mało znanych lub pomijanych w literaturze fachowej i w przewodnikach turystycznych. Niemal wszystkie obiekty autor opracowania odwiedził osobiście (niektóre po kilka razy), wykonując przy tej okazji dokumentację fotograficzną, badając ich obecny stan zachowania oraz sposób użytkowania.

Tadeusz Tomaszewski od wielu lat śledzi losy dawnych wilnian – głównie Polaków, którzy albo urodzili się w Wilnie w okresie Dwudziestolecia międzywojennego, albo spędzili w mieście nad Wilią ważne lata swego życia. Książka Wracając do Wilna jest efektem licznych rozmów z tymi osobami, prowadzonych już na początku XXI wieku. Zawiera 21 wywiadów; wśród rozmówców Autora znaleźli się wybitni przedstawiciele polskiej kultury, sztuki i nauki, między innymi Barbara Skarga, Hanna Świda-Zięba, Danuta Szaflarska, Emil Karewicz, Jadwiga Pietraszkiewicz, Romuald Twardowski, Franciszek Walicki, mieszkający po wojnie w Polsce w jej nowych granicach; a także osoby, które w Wilnie pozostały: Polka Jadwiga Gieczewska i Litwinka Birutė Mackonytė.

Życie dwóch rodzin, żyjących na Wileńszczyźnie od pokoleń, zostaje zakłócone przez wielką politykę. Lata okupacji, a po wojnie zmiana granic Polski i repatriacje, oddziałują bezpośrednio na ich losy. Zdarzenia śmieszne przeplatają się z dramatycznymi, ludzie wpadają w wiry historii, zakochanym nie sprzyja czas, rodziny się rozdzielają, o narodowości decyduje wola urzędnika... Opowiadania obejmują okres drugiej wojny światowej i czasy powojenne, do początku lat siedemdziesiątych. Starsi czytelnicy wrócą pamięcią do własnych przeżyć, młodsi poznają fragment naszej historii, widzianej oczami zwykłych ludzi. Ta historia dalej się toczy...

Tuczna nazwę wzięła od otaczającej ją dzikiej litewskiej puszczy, słynącej z nieprzebranej ilości zwierzyny i obfitujących w ryby potoków. W XVI wieku osiedlono tu drobną szlachtę z ziemi drohickiej i tak powstał zaścianek szlachecki. W okresie przedwojennym władze państwowe dążyły do tego, by zamienić go w dominującą na całą okolicę miejscowość, która w przyszłości mogłaby przekształcić się w miasteczko. Dlatego do zaścianku zaczęto ściągać takich rzemieślników, jak kuśnierzy i młynarzy oraz wydano zgodę na utworzenie w Tucznej targowiska i uruchomiono połączenie autobusowe z Białą Podlaską i leżącymi nad Bugiem Sławatyczami. Ponadto rozpoczęto tu budowę cegielni, której jednak zaniechano z powodu niskiej jakości miejscowego surowca, czyli gliny. Zakładano we wsi nowe sady, mające stanowić zaplecze surowcowe dla przyszłych zakładów przetwórstwa owocowo-warzywnego, drzewa jednak w znacznym stopniu wymarzły w czasie ostrej zimy w 1940 roku. Podobny los spotkała idea zlokalizowania w tym dawnym zaścianku szlacheckim zakładów przetwórstwa mleczarskiego. W 1939 roku rozpoczęto produkcję masła i serów, która zakończyła się w 1943 roku wraz ze zniszczeniem maszyn i urządzeń przez komunistyczną bandę. W 1939 roku rozpoczął w Tucznej działalność sąd grodzki, a w czasie okupacji uruchomiony został szpital. W okresie przedwojennym rozwijała się też w Tucznej najlepsza w całym powiecie bialskopodlaskim spółdzielcza instytucja finansowa, jaką była Kasa Stefczyka.

Położony w środku wsi dom rodziny Kukawskich, widoczny na okładce, w okresie przedwojennym kolejno był siedzibą szkoły, Kasy Stefczyka i sądu grodzkiego. Dokumenty dotyczące Kasy Stefczyka zostały przez władze komunistyczne zniszczone, natomiast akta działającego w Tucznej sądu znajdują się do dziś w archiwum w Radzyniu Podlaskim.