Galicyjski Eksodus. Uchodźcy z Galicji podczas I wojny światowej w monarchii Habsburgów - Kamil Ruszała

W czasie pierwszej wojny światowej doszło na dużą skalę do przymusowej wędrówki milionów ludzi w całej Europie. Wśród uchodźców podlegających relokacji Polacy byli zauważalną grupą. Stanowili też znaczącą rzeszę pośród wychodźców, którzy w latach wielkiej wojny, w liczbie kilku milionów, znaleźli się w głębi państwa rosyjskiego. Publikacja materiałów źródłowych ma na celu przypomnienie zapomnianego exodusu ludności polskiej gronu czytelników zainteresowanych tą tematyką zarówno z przyczyn naukowych, jak i emocjonalnych. W prezentowanym zbiorze wykorzystano dokumenty źródłowe zgromadzone przede wszystkim w archiwach. Zamieszczono również kilka artykułów prasowych oraz publikacji źródłowych z epoki.

Obszerne rozdziały niniejszej pracy miały pokazać, że ministerstwo dla Galicji nie było pozbawioną znaczenia, marginalną instytucją, choć obarczoną licznymi słabościami. Co więcej, mimo owych słabości stała się jedynym wyrazem „specjalnego” statusu Galicji w obrębie monarchii habsburskiej. Wszystkie inne instytucje, jak Rada Szkolna Krajowa, Akademia Umiejętności, otrzymały także inne kraje koronne. Jednakże żaden z krajów przedlitawskich nie posiadał „swojego” ministerstwa. Choćby tylko nieformalnie, de facto, a nie de jure. Dodatkowo wpływało ono także na rolę i znaczenie Polaków, ponieważ w każdym z gabinetów od 1871 r. zasiadał ich przedstawiciel.

Galicja sztuczny twór wynaleziony wraz z rozbiorami Polski w 1772 roku, na sto pięćdziesiąt lat stał się czymś rzeczywistym, naturalnym, by w 1918 roku ostatecznie zniknąć i zmienić się w nierealny fantom.

Larry Wolff pasjonująco śledzi proces wymyślania krainy, a następnie, po jej likwidacji, sposób, w jakim jej duchy przez sto lat powracają. To historia intelektualna Galicji, a zarazem błyskotliwe studium przenikania się polityki i fantazji.

Wolff nie powiela żadnej z narodowych optyk i patrzy na Galicję tak, jak nie spojrzał na nią nikt wcześniej. Wydarzenia dzieją się u niego w tle, a pierwszoplanową rolę odgrywają idee i programy, nastroje i reakcje, zażarte polemiki i korne deklaracje lojalności. Wolff pokazuje, że to one kształtowały bieg zdarzeń, a nie odwrotnie.

Larry Wolff opisuje galicyjski świat ze swadą, sięgając nie tylko do literatury pięknej i historycznej, publicystyki, listów, diariuszy. Sięga również do ksiąg przyrodniczych, prac ludoznawczych, map, przewodników. Dzieł przeoczanych bądź szerzej nieznanych. Odtwarza i komentuje wielki wysiłek scalania krainy, która nie była monolitem, wyodrębniania jako całość czegoś, co nigdy całością nie było, upozorowania na naturalny bytu sztucznego.

Publikowany tom jest wyborem z szerszej całości. Zamieszczono głównie wspomnienia dotyczące okresu międzywojennego oraz lat wojny i okupacji. Było to podyktowane przyjętym kryterium, które zakładało ukazanie losów ziemiaństwa w przededniu uwłaszczenia. W celu osadzenia wspomnień w pełniejszym kontekście, zdecydowano się też na dołączenie wzmianek o rodzicach i innych przodkach Autora Zapisków, jak również opisu pobytu rodziny w majątku w ostatnich miesiącach przed wywłaszczeniem i samo wygnanie z dworu. Jednak korpus opracowania stanowią treści dotyczące lat 1918-1945, przy czym szersze opisy ówczesnej rzeczywistości dotyczą dopiero lat 1930. Choć i tutaj poczyniono pewne skróty, tj. usunięto szerokie opisy pobytu na studiach, w wojsku, treści wybitnie intymne, itp., wychodząc z założenia, iż należy wyeksponować treści związane z codziennością ziemianina, tj. prowadzeniem gospodarstwa i działalnością na innych płaszczyznach.

Czwarty, ostatni i zarazem najobszerniejszy tom "Podróży po cmentarzach Ukrainy" zamyka całość serii wydawniczej autorstwa Zbigniewa Hausera, fotografika, dokumentalisty i historyka-amatora. W poprzednich tomach prowadził nas po cmentarzach i nekropoliach leżących na terenach stanowiących do 1939 r. trzy wschodnie województwa Drugiej Rzeczypospolitej (lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie). [...]. W tomie ostatnim Autor prowadzi nas dalej na wschód. Najpierw na Wołyń zachodni, który do 1939 r. należał do II Rzeczypospolitej, później przez Chocim, Raszków, Zasław, Płoskirów, Tulczyn, Berdyczów, Samhorodek, Kijów - aż na Zadnieprze.

Pomimo niełatwej tematyki pozycja ta znalazła dziesiątki tysięcy odbiorców. Teraz prezentujemy wydanie pieczołowicie poprawione i uzupełnione przez zespół autorski. Szerzej potraktowane zostały niektóre wątki, pojawiły się nowe, oryginalne ustalenia źródłowe, atlas wzbogacony został dodatkowymi materiałami źródłowymi, ilustracjami, dołączona została też bibliografia najważniejszych opracowań tematu.

Stanisławów 20/XX to fragment pięknej architektonicznej opowieści o Polsce z czasów, gdy kraj odradzał się ze zgliszczy I wojny światowej. Żanna Komar zaprasza czytelników na południowy wschód Rzeczypospolitej. W okresie międzywojennym łączyły się tam łagodny prowincjonalizm i nowoczesne idee modernistyczne. Autorka, dociekliwa badaczka architektury, prezentuje obraz wielokulturowego miasta jako wyspy optymizmu i twórczych żywiołów.

Chociaż rzeź wołyńska z 1943 roku należy obecnie do najbardziej nagłośnionych w Polsce wydarzeń historycznych, nie wszyscy zdają sobie sprawę, że nie była to jedyna masowa zbrodnia ukraińskich nacjonalistów na ludności polskiej w okresie II wojny światowej. Ludobójstwo dokonane w latach 1943–1945 na obszarze Galicji Wschodniej pochłonęło prawdopodobnie około 30 tysięcy istnień ludzkich i było nie mniej brutalne od ludobójstwa wołyńskiego.

Lato 1915 roku. Armia rosyjska pod naporem wroga wycofuje się z Królestwa Polskiego i zachodnich krańców Imperium. „Niemiec będzie babom cycki obcinał” – niesie się po wsiach. Spod Lublina, Chełma, Łomży, Ostrołęki, a nawet Warszawy obładowane wozy ruszają w głąb Rosji. Z obszarów na wschód od Białegostoku wyjeżdża nawet osiemdziesiąt procent mieszkańców. Wędrują w skwarze, bez wody i jedzenia. Niemieckie samoloty bombardują wojsko, nie szczędząc uciekinierów. Przy drogach zostają mogiły, część ciał leży niepogrzebana. Wybuchają epidemie. Masowo umierają dzieci.

Bieżeńcy – tak po rosyjsku nazywają uciekinierów carskie władze – są rozwożeni po całej Rosji. Gdy we wsiach gdzieś na Syberii czy nad Donem z trudem budują nowe życie, wybucha rewolucja, niszcząc pozostałe filary „odwiecznego porządku”: carską władzę i religię. Bieżeńcy znowu ruszają w drogę, teraz w drugą stronę, do odrodzonego Państwa Polskiego. Powrót przynosi kolejne „końce świata”.