Cmentarz na Rossie w Wilnie. Niezachowane pomniki na podstawie kartotek Wacława Wejtki, Lucjana Uziębły i Aleksandra Śnieżki - Anna Czyż, Bartłomiej Gutowski

Cmentarz, do którego trudno dojechać, bo zawalił się most do niego prowadzący. Park, przez który codziennie idzie się na skróty po zakupy, nie wiedząc, że kiedyś teren ten znajdował się za bramami miasta. Podwórko, odgrodzone od świata zamkniętą ażurową bramą, przez którą przechodnie mogą zobaczyć macewy. Cmentarze wojenne, na których spoczywają obok siebie dawni wrogowie. Wszystkie te przestrzenie - będące zarazem świadectwem pamięci, jak i niepamięci - stały się przedmiotem interdyscyplinarnych badań przeprowadzonych przez Autorki. W ich efekcie powstała książka - rodzaj przewodnika po mieście, które przez wieki budowali wspólnie katolicy, protestanci i Żydzi. O czym sami poznaniacy zdają się nie pamiętać?

Fundamentalna praca o Wilnie i Wileńszczyźnie w latach II wojny światowej: relacja o życiu codziennym miasta i jego mieszkańców pod kolejnymi okupacjami, o sytuacji społeczno-politycznej i stosunkach narodowościowych na Ziemi Wileńskiej, o genezie, organizacji i działalności zbrojnego i cywilnego podziemia niepodległościowego, a także dziejach Okręgu Wileńskiego ZWZ-AK. W aneksach umieszczono biogramy, dokumenty i kalendarium działań AK na Wileńszczyźnie.

Autor przedstawił pełną wyrzeczeń walkę o wolność Polski partyzantów AK na Wileńszczyźnie w czasie okupacji niemieckiej. Polska została zdradzona przez zachodnich aliantów. Po wyzwoleniu Wilna przez Armię Czerwoną i Armię Krajową, partyzanci AK zostali podstępnie aresztowani i zesłani na Sybir. Wątek miłosny głównego bohatera jest ukazany na tle tragicznych wydarzeń wojennych.

Książka jest zbiorem opowieści, anegdot i legend związanych z Wileńszczyzną – rodziną ziemią Autorki.

W sposób niezwykle barwny, często z zachowaniem miejscowej gwary, Autorka oddaje atmosferę i obyczajowość ludzi żyjących w dawnych dworach i miasteczkach Wileńszczyzny w pierwszej połowie XX wieku. Ponadto sięga pamięcią do lat dzieciństwa i młodości, jakie spędziła w ukochanym Wilnie do czasu wybuchu II wojny światowej.

Wydaniu II książki uzupełnia relacjami z podróży do Wilna i do Lwowa, jakie odbyła na przełomie XX i XXI wieku.

Niecodzienny reportaż z wędrówek po wschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej. Opis obfituje w liczne epizody wojennej i powojennej tułaczki rodziny Autora, osnute na tle historyczno-geograficznej charakterystyki tamtych regionów – Polesia, Nowogródczyzny, Wileńszczyzny. Na tle osobistych wspomnień Autor rysuje także obraz zakorzenienia historycznego i kulturowego wielu Polaków. Do dzisiaj żyją tam przecież ludzie, którzy przyznają się do polskich korzeni, choć często już nie mówią po polsku.

Tadeusz Tomaszewski od wielu lat śledzi losy dawnych wilnian – głównie Polaków, którzy albo urodzili się w Wilnie w okresie Dwudziestolecia międzywojennego, albo spędzili w mieście nad Wilią ważne lata swego życia. Książka Wracając do Wilna jest efektem licznych rozmów z tymi osobami, prowadzonych już na początku XXI wieku. Zawiera 21 wywiadów; wśród rozmówców Autora znaleźli się wybitni przedstawiciele polskiej kultury, sztuki i nauki, między innymi Barbara Skarga, Hanna Świda-Zięba, Danuta Szaflarska, Emil Karewicz, Jadwiga Pietraszkiewicz, Romuald Twardowski, Franciszek Walicki, mieszkający po wojnie w Polsce w jej nowych granicach; a także osoby, które w Wilnie pozostały: Polka Jadwiga Gieczewska i Litwinka Birutė Mackonytė.

Autorka [monografii] podjęła się opisu tekstu nagrobnego, co jest ważnym aktem werbalnego wyrażanie pamięci o tych, których wśród nas już nie ma. Wprawdzie tekst ten na gruncie polskim został już opisany, jednak jeszcze nikt nie podjął się analizy inskrypcji powstałych w dwóch dość odmiennych, choć słowiańskich, kulturach narodowych - katolickiej i prawosławnej. Jest to novum w prezentowanej pracy. Tekst inskrypcji bowiem nie powstaje jako powielanie neutralnego schematu (czy inwariantu). Zawsze odnosi się do tradycji kulturowej, w której żył zmarły i w której żyje fundator nagrobka oraz tekstu inskrypcji. Te cechy widoczne są zwłaszcza w części inicjalnej i finalnej inskrypcji. Z tego względu dobrze, że autorka dużo uwagi poświęciła opisom tekstów polskich i ukraińskich (czasami też rosyjskich). Pogranicze bowiem to przestrzeń, w której funkcjonują nie tylko dwie kultury, ale również trzecia, dążąca do likwidacji opozycji "swój - obcy" i przekształcenia jej w opozycję "swój/mój - inny/nie mój". Inny zezwala na włączenie go do mojej kultury mimo pewnej odmienności (symbioza z zachowaniem odmienności). Skutkuje to dobrowolnym przejmowaniem elementów obcej kultury i wprowadzeniem ich do swojej, czyli wzbogaceniem kultury docelowej. [...] Mieszanie się zjawisk kulturowych widać również w analizowanych przez Autorkę tekstach.

Książka ujmuje w formie katalogu pomniki nagrobne i kaplice powstałe od końca XVIII wieku do roku 1945 na cmentarzach powiatu zaleszczyckiego (Podole). W publikacji przedstawiona została również historia poszczególnych miejscowości. Pozwala to prześledzić, jak na przestrzeni lat zmieniały się charakter, tło wyznaniowe i narodowościowe lokalnych społeczności. Teksty zawarte w tomie Cmentarze dawnego powiatu zaleszczyckiego są wynikiem wnikliwej i rzetelnej kwerendy z pogranicza historii i historii sztuki. Przybliżają stan zachowania zabytków dawnych wschodnich terenów Rzeczypospolitej i stanowią pomoc w badaniach genealogicznych.

Książka prezentuje opisy cmentarzy wojennych z lat 1914-1915 w powiecie jasielskim. Opisano łącznie 61 cmentarzy w Beskidzie Niskim i na Pogórzu, w miejscowościach: Ożenna, Grab, Krempna, Desznica, Nowy Żmigród, Łysa Góra, Wola Cieklińska, Radocyna, Długie, Lipna, Konieczna, Regietów Wyżny, Blechnarka, Wysota, Rotunda, Zdynia, Czarne, Krzywa, Gładyszów, Smerekowiec, Uście Gorlickie, Przysłup, Przełęcz Małastowska, Wirchne, Banica, Józefów, Cieklin, Harklowa, Osobnica, Dębowiec, Tarnowiec, Bierówka, Warzyce, Jasło, Ulaszowice, Trzcinica, Sławęcin, Bączal, Walówka, Bugaj, Święcanym Szerzyny, Swoszowa, Ołpiny, Podzamcze, Krajowice, Nawsie Kołaczyckie, Kołaczyce, Bieździedza i Sieklówka.

Do każdego cmentarza załączono ilustracje, plan, opis, dane o poległych.

Przewodnik po polach bitew i potyczek, których krwawą pozostałością są cmentarze wojenne.

Dlaczego warto sięgnąć po tę książkę?
Autorzy starali się skupić na najważniejszych wydarzeniach z historii Wilna, tematach zupełnie nieznanych, bądź zapomnianych. Jednocześnie obdarzyli swoją publikację bogatym wachlarzem ilustracji: fotografii, dokumentów, reprodukcji malarstwa i grafik. Jest to zatem pierwsze tak szerokie ujęcie dziejów Wilna zawarte w formie gawędy, dalekie od sztampy trudnych do przyjęcia opracowań naukowych pisanych ex cathedra.

O Wilnie powstało dziesiątki książek, tysiące artykułów, wierszy i wspomnień. Nicieja potraktował temat bardzo oryginalnie – tak nikt dotychczas nie uczynił. Przedstawiając dzieje Wilna, autor zderzył ze sobą frontalnie tak różne i tak odmiennie zapisane w historii postacie, jak choćby Józef Piłsudski i Feliks Dzierżyński, Stanisław Cat-Mackiewicz i Witold Hulewicz, Czesław Miłosz i Jerzy Putrament, Leopold Tyrmand, Franciszek Walicki i Tadeusz Konwicki.

Tom bogato ilustrowany.

Cmentarze Małopolski Wschodniej - to temat tak szeroki, jak rozległe były Kresy I Rzeczpospolitej, które wchodzą obecnie w skład państwa ukraińskiego, niosący ze sobą takie bogactwo treści i znaczeń, jak bogata i różnorodna była kultura tamtych terenów, tak wielowarstwowy, jak wielorakie znaczenie mają cmentarze w krajobrazie kulturowym Europy.

W publikacji, której pierwszy tom oddajemy do rąk czytelników, choć jest bardzo obszerna, znalazły się siłą rzeczy, tylko niektóre z kresowych cmentarzy dawnej Małopolski Wschodniej, ale i tak w czterech tomach wydawnictwa opisano ich przeszło 200. To jednak tylko niewielka część z setek polskich cmentarzy, często zapomnianych i będących jedynym już może świadectwem polskości tych ziem. Niestety, z różnych powodów, nie jest możliwe w tej chwilii podjęcie akcji inwentaryzacji cmentarzy na Kresach Wschodnich dawnej Rzeczypospolitej na szerszą skalę.