Nigdy nie rodzi się byle kto... - Malina Stahre-Godycka

Książki piszę o gdańszczanach – w dorobku mam siedem sylwetek znanych mieszkańców grodu nad Motławą, który, stale to powtarzam, mimo leszczyńsko-poznańskich korzeni stał się moim miejscem na ziemi.

Więc teraz napisałam Kanolda… Rodzinną historię słodyczy i goryczy. Chociaż samo pisanie było fascynujące, szczególnie dzięki kontaktom ze wszystkimi, bez których pomocy książka by nie powstała. Ale także przez sięganie w głąb swojej historii, rodziny. To ważne dla mnie, a mam nadzieję, że interesujące też dla moich czytelników.

Opowieści o członkach rodzin Leńskich i Kozarynów tworząc barwny patchwork polskich losów na Kresach – od I wojny, przez rewolucję październikową, dwudziestolecie międzywojenne, radziecką i niemiecką okupację Lwowa, rzeź Polaków na Wołyniu, dokonaną przez ukraińskich nacjonalistów, po lata wojenne. To pasjonujące, opowiedziane barwnym językiem historie, bez patosu i afektacji, w które łatwo popaść przy tak trudnych tematach. Czyta się je z zapartym tchem, autorka umie zagrać na emocjach czytelnika, wzruszyć i wstrząsnąć do głębi.

Prawdziwa historia chłopca cudem ocalałego z Holocaustu. Nawet w najbardziej mrocznych czasach – a może zwłaszcza wtedy – jest miejsce dla siły woli i odwagi. Leon Leyson (właśc. Lejb Lejzon) miał tylko dziesięć lat, gdy naziści najechali na Polskę, i musiał wraz z rodziną przenieść się do krakowskiego getta. Dzięki nieprawdopodobnemu szczęściu, a także hartowi ducha i sprytowi, udało mu się przetrwać sadystyczne praktyki nazistów, w tym demonicznego Amona Goetha, komendanta obozu koncentracyjnego w podkrakowskim Płaszowie. Jednak w ostatecznym rachunku to wspaniałomyślność i przebiegłość jednego człowieka – Oskara Schindlera – uratowała życie Leona Leysona i jego rodziny.

Dziennik Leny Muchinej z czasów blokady - od 22 maja 1941 r. do 25 maja 1942 r. - odnaleziono niedawno w archiwum petersburskim. Jest to wstrząsające świadectwo cierpień i zagłady ludności cywilnej Leningradu, skazanej na powolną śmierć głodową. Szesnastoletnia  dziewczyna - wesoła uczennica, szukająca przyjaźni, zakochana w swym rówieśniku i  zastanawiająca się nad wyborem przyszłego zawodu - zmienia się  w przerażoną, usiłującą  jedynie przetrwać  istotę.

W broszce tej widzę świadectwo charakteru i duszy kresowej. Brak kamieni to dla mnie także symbol przemilczanych do dzisiaj spraw i doświadczeń bolesnych, planów i marzeń niespełnionych. To symbol pożegnań na zawsze, gwiazd oglądanych podczas mroźnych nocy w lasach Korczunka, Starobielska i Workuty, na pustyni w Egipcie i pod Monte Cassino. Jest w niej też pierwsza gwiazdka wyczekiwana przed wieczerzą wigilijną w opuszczonym naprędce przez Niemców domu w obcym Opolu. Są w niej przemilczane doświadczenia wielu tysięcy Kresowian, ludzi stamtąd, zza Buga. To symbol nadziei, że złe czasy przecież trwać wiecznie nie będą i że wszyscy powrócą kiedyś do swych domów. Że znowu będzie tak, jak miało być…

Warszawskie Stare Miasto, Jeziorna, Praga - to miejsca, gdzie upłynęły dzieciństwo i młodość autora. Plastyczny, realistyczny opis zakątków miasta, ulic, realiów, stylu życia, pracy i rozrywki, obyczaju środowiska "ludzi prostych, ambitnych, świadomych i ofiarnych", a także wydarzeń historycznych wnosi do naszej wiedzy o Warszawie lat dwudziestych i trzydziestych jej oryginalny obraz, malowany z perspektywy "ludzika" i niesfornego chłopca ulicy.

Dwutomowa praca profesor Anny Pawełczyńskiej wprowadza czytelnika w nieistniejący już świat XIX-wiecznych polskich dworów i dworków niegdyś rozsianych na dalekich wschodnich rubieżach - Podola, Wołynia i Ukrainy (część "Testament Prababki").
Ich właściciele to zamożne ziemiaństwo, których obyczaje i zasoby różniły się znacznie od stylu życia i bogactwa lepiej dziś znanej arystokracji. Źródło ich fortuny - parowioskowe majątki - pozwalały na dbałość o piękno rodzimego gniazda. Służyły również szeroko pojętej społeczności lokalnej - jako ośrodek gospodarczy i kulturowy. Świat bowiem ukazany oczom czytelnika to świat budowany przez kulturę polską, zawierający jednak elementy kultury ukraińskiej widocznej w obyczajowości, w nazewnictwie czy fragmentach pieśni.

Niniejsza książka przedstawia życie i losy Andrzeja Gruszczyńskiego z perspektywy dziecka z warszawskiej rodziny inteligenckiej (matka - nauczycielka, ojciec - znany i szanowany adwokat), obronę Warszawy w 1939 roku widzianą i przeżywaną przez mieszkańców jednej z kamienic na ulicy Chmielnej, życie w czasie okupacji, aresztowanie bohatera tej książki i jego ojca, wywiezienie ich do obozu w Auschwitz, a także jego dalsze losy w pierwszych latach po zakończeniu wojny.

Świetlana postać, najszlachetniejszy płomień, natchnienie Polski podziemnej, najdzielniejsza z dzielnych, bohaterska „Weronika”, nieustraszona „Ciotka”, osoba życzliwa, pełna wdzięku i uśmiechu, o niezachwianej wierze i pogodzie ducha.

Nieznana w Polsce książka Stefana Korbońskiego to niesamowity opis II RP oczyma przedstawiciela pokolenia, które miało szczęście cieszyć się niepodległością. Najpierw o nią walczyli, potem uczyli się, pracowali, balowali, wreszcie znów za nią oddawali życie lub walczyli.

***

Moje Dwudziestolecie Niepodległości jest o tyle bogate, że skła­da się na nie z jednej strony walka z bronią w ręku o odrodzoną Pol­skę, nauka, praca i polityka, z drugiej bujna młodość, czasami szalo­na, upojenie przyrodą i przygodą oraz wesołe, nieraz lekkomyślne życie.

W tym Dwudziestoleciu Niepodległości nie brak blasków i cieni, walki i ofiar, ale ta jedna karta w naszej przeszło tysiącletniej historii prawdy się nie boi i brązu nie potrzebuje.

Stefan Korboński

Zamykam oczy i widzę… to ozdobiony rodzinnymi fotografiami pamiętnik Stanisława Cieńskiego (1898–1993), w którym opowiada on o codzienności i niezwykłych wydarzeniach z życia kresowego ziemianina.

Autentyczna, pasjonująca historia rodziny, która przeżyła wszystkie dramaty XX wieku (wojny światowe, rewolucję 1917, komunizm). Akcja rozgrywa się na czterech kontynentach i odzwierciedla dzieje tysięcy Polaków, którzy przeszli podobną drogę, nie stali się ofiarami, zachowali swoją godność. Którzy w swoim wnętrzu znaleźli nadzieję, siłę pomagającą im przetrwać i nadającą ich życiu sens. Książka chwyta za serce i czyta się ją jak fascynującą powieść. 

Bogato ilustrowana saga rodzinna, zawierająca wspomnienia matki pisarza, Seweryny Orłosiowej z Mackiewiczów i ojca, Henryka Orłosia, który dzieciństwo i część studiów spędził na Ukrainie. Pojawiają się tu nie tylko członkowie rodziny, ale też znane postacie historyczne i publiczne (Iwaszkiewiczowie, E. Małaczewski, Rydel, Wyspiański, Mehoffer, Józef i Stanisław Cat Mackiewiczowie, J. Korczak), historie obyczajowe, wypadki historyczne i przygody pisarskie. Przeplatane opowieści rodziców są oszczędnie komentowane i uzupełniane przez K. Orłosia również wplata on w tok dawnych wspomnień rezultaty z podróży sentymentalnej po miejscach rodzinnych na Ukrainie z 2010 roku.

Mój dom rodzinny – jak teraz o nim myślę – był domem wyjątkowym: ani z okresu dzieciństwa, ani z późniejszych lat, nie pamiętam podniesionych głosów Rodziców, kłótni, ostrzejszych słów. Pamiętam oboje uśmiechniętych, w dobrych nastrojach, optymistycznie nastawionych do życia. A przecież należeli do pokolenia, które przeżyło dwie wojny światowe, rewolucję bolszewicką, 39 rok, okupację niemiecką. Powstanie warszawskie w 44. A potem jeszcze wszystkie absurdy czasów PRL.

Żniwo gniewu jest powieścią opartą na prawdziwych wydarzeniach z życia rodziny Lucie. 

Od kresowych miasteczek i okupacji sowieckiej, przez wsie i napotkanych w lasach partyzantów, po przymusową pracę na folwarku niemieckiego arystokraty i osadnictwo na Ziemiach Odzyskanych - oto historia tułaczki dwóch sióstr, Kaszmiry i Maruszki.
Te nieprawdopodobne, ale jakże typowe dla mieszkańców Kresów losy stały się osnową Żniwa gniewu. To opowieść o kobietach wprzężonych w tryby wojny, o ich sile i woli przetrwania, o oddaniu dla drugiego człowieka i pielęgnowaniu tradycji rodzinnych. O pięknie miłości w podłych czasach, o poświęceniu, gdy nikt nie widział jego sensu, i wreszcie... o wierności.   

Lato 1939 roku, Kresy. Elżbieta i Stefania, wchodzące w dorosłość bliźniaczki, spędzają beztroskie wakacje w dworku dziadków. Sielankową atmosferę przerywa warkot niemieckich samolotów. Wkrótce ze wschodu nadciąga kolejne zagrożenie: Armia Czerwona. Rozpoczyna się dramatyczna walka o przetrwanie. Dziewczęta nie przypuszczają nawet, co szykuje dla nich los i jaką cenę przyjdzie im zapłacić za każdy dzień życia.

Pierwsza część trylogii „Owoc Granatu” to opowieść o miłości, rodzinie, wierności i odpowiedzialności, zawsze i pomimo wszystko. Oparta na faktach wstrząsająca historia wygnanych kobiet, których tułaczy szlak wiódł z Rzeczypospolitej przez Syberię aż na Bliski Wschód.

To autentyczny diariusz panny kresowej, która notuje w nim tak bieżące wydarzenia ze sceny życia publicznego, jak i własne rozterki, a tematów do zapisków dostarcza sama historia burzliwa i nieprzewidywalna. Wśród wojny, zamieszek i przemarszów wojsk autorka organizuje polskie szkoły, prowadzi szpital, ukrywa uciekinierów, jest filarem wszelkich działań kulturalnych w całej okolicy. Jednocześnie przeżywa osobiste dramaty, takie jak rozłąka z ukochanym czy śmierć ojca, oraz radości i zaszczyty, czym niewątpliwie była dla niej możliwość goszczenia u siebie Józefa Hallera i późniejsze spotkanie z nim w Warszawie, gdzie miała okazję odczytać generałowi fragmenty tegoż dziennika. A stanowi on świadectwo wielkiego hartu ducha, ale i odrobiny sentymentu w pielęgnowaniu najwyższych wartości przez bohaterską kresowiankę, która za wszelką cenę pragnie ochronić przed kolejnymi pogromami dwór nie tylko dom rodzinny, pełen ciepłych wspomnień, ale również, a może przede wszystkim, ostoję polskości i głębokiej wiary na umiłowanych Kresach.

Patrzę na mój czas to dziewiąta książka Anny Winner. Na jej treść składają się wspomnienia zmarłej w 2014 roku w Sztokholmie matki autorki, Janiny Lewandowski, opracowane na podstawie 16 tomów pamiętników, pisanych od najwcześniejszej młodości do ostatnich dni bohaterki. Uzupełniają je relacje członków rodziny.

Książka ukazuje historię, wywodzącego się z austriackiego zaboru, ziemiańskiego rodu zamieszkałego na Kresach.

Gniazdo zastępcze to historia „utkana” ze wspomnień kresowych wygnańców, uzupełniona dokumentami i materiałami z międzywojennej prasy, bogato zilustrowana fotografiami. Przywołuje pamięć o Polakach z Kresów, którzy w mieście nad Brdą musieli zacząć swoje życie od nowa. I tego czasu na pewno nie zmarnowali.

Pawlikowski umieścił w centrum opowieści osoby z kręgu rodzinnego należące do kilku generacji, stworzył portrety miejsc – dworów, domów, mieszkań w miastach – i opisał, tak ważne w utworze pamiętnikarskim, relacje międzyludzkie, uchwycił obyczajową aurę, odniósł się do poglądów, przeświadczeń, pasji i powinności tworzących tradycje rodu, zarysował tło wielkiej historii, skradającej się, osaczającej, niweczącej budowany przez pokolenia ład. Meandryczny, przeplatany dygresjami opis zdarzeń porządkowany wedle rytmu upływających lat, zderzony zostaje z historią krystalizowania się osobowości opowiadającego, przechodzenia od odbioru świata przez dziecko do młodzieńczych, a później dorosłych wtajemniczeń.

Piętnastoletnia Tońka jest wielką patriotką. Swój protest przeciwko zawładnięciu polskim Lwowem przez Ukrainę wyraża chęcią przyłączenia się do walczącej młodzieży. Dowództwo uważa jednak, że dziewczyny mogą być co najwyżej sanitariuszkami, a nie stawać na froncie z bronią w ręku. Zdeterminowana Tońka nie zamierza się poddawać. Przebiera się za mężczyznę, ścina włosy i pod przybranym imieniem Hipolit dostaje się do liniowych oddziałów. Czy wzorem mitycznej królowej Amazonek, Hippolity, uda jej się stoczyć bohaterską walkę z nieprzyjacielem?

Ta poruszająca powieść została napisana dla uczczenia pamięci setek lwowskich dzieci, które w listopadzie 1918 roku chwyciły za broń, pragnąc bronić ojczyzny. Niesłychany patriotyzm, heroiczne bohaterstwo i chęć poświęcenia dla najwyższych idei sprawiły, że marzenia pokoleń mogły się spełnić.

"Życie Marii Zamoyskiej obfitowało w podróże. W swoich Wspomnieniach opisała choćby audiencje papieskie, w których brała udział w celu uzyskania poparcia głowy Kościoła dla stworzenia Szkoły Domowej Pracy Kobiet. Pierwsza z nich, którą odbyła w towarzystwie matki i brata, służyła również poinformowaniu papieża o sprawie polskiej i polityce zaborców. W wielu z opisywanych wypraw, tych odbywanych jako dziecko i jako osoba dorosła, towarzyszyła jej matka.

Zarówno Maria, jak i jej starszy brat nie weszli w związki małżeńskie; poświęcili się całkowicie pracom społecznym i patriotycznym. Pierwsze projekty oddania majątku na użytek narodu pojawiły się jeszcze przed wybuchem I wojny światowej i były niewątpliwie efektem wychowania w rodzinie, dla której walka o polskość stanowiła jeden z filarów aktywności. Do projektów stworzenia fundacji powrócono zaraz po wojnie. Gdy Polska odzyskała niepodległość, Zamoyscy mogli po ponad trzydziestu latach wygnania wrócić do swoich wielkopolskich dóbr. Marię nadal zajmowały sprawy Szkoły, działającej w Kuźnicach, podjęła się jednak odtworzenia jej również w Kórniku".

Najnowsza książka Bohdana Urbankowskiego jest ważną lekcją historii. Tworzy ją zbiór opowieści, których początkiem było zawsze czyjeś wspomnienie. Autor opowiada między innymi o zbrodniach popełnionych przez Rosjan w śląskich Przyszowicach i w Miechowicach, o łagrze nad Pieczorą, o torturach w obozie „Zgoda”, o procesie Roberta Brasillacha. Jak sam pisze, „wierność prawdzie – jak to odkrył już Conrad – jest zarazem wiernością dobru, w ten sposób »pisarz wymierza sprawiedliwość widzialnemu światu«”.

Historia o niezwykłych losach zwykłych ludzi sięgających rodowodem do korzeni węgiersko-polskich, ale na wskroś pomorskich, chociaż kołowrót czasu czynił swoje, wpływając na losy jej bohaterów. Po drodze, którą musieli przebyć, była Wielka Wojna, a potem II wojna światowa, wypędzenia, obozy śmierci, ale było i wiele pięknych miłości, romantycznych wspomnień, za którymi życie przebijało się w pierwszej kolejności. Przebijało się chociażby po to, by można było przeżyć, trwać, kochać i budować na nowo. Niezwykłości w tej książce jest o wiele więcej, a ich znaczenie uwypukla fakt, iż także losy Autorki zwykłymi nie są. Nieczęsto przecież się zdarza, by ktoś miał dwie matki i dwóch ojców, i żeby do napisania książki inspirowały go odnalezione w kufrze na strychu zapiski prababki.

Powieść inspirowana prawdziwymi wydarzeniami.

Jest rok 1943. Wschodnie rubieże Rzeczpospolitej zajmowane są raz przez wojska sowieckie, raz przez niemieckie, Ukraińcy zapominają o latach dobrych stosunków i mordują swoich sąsiadów. Na tym wstrząsającym tle autor opisuje głęboko wzruszającą historię.

Halszka z córką w pośpiechu opuszczają Iran, który w 1979 zmienia się w państwo wyznaniowe rządzone przez Chomeiniego. Przylatują do Paryża i zatrzymują się w skromnym mieszkaniu Stefanii i Jędrzeja Walickich. Elżbieta źle się czuje w towarzystwie siostry i szwagra. Człowiek, którego kiedyś kochała, dzisiaj ją przeraża... Pocieszenia jak zawsze szuka w pracy naukowej i wciąż wierzy, że niebawem dołączy do nich Mehrdad. Natomiast Stefania oddaje się opiece nad siostrzenicą. Między nią a małą Anią rodzi się wyjątkowa więź. Żadna z sióstr nie czuje się w Paryżu jak w domu, coraz częściej mówią o powrocie do Polski.

Góra Tabor to fascynujący powieściowy portret międzywojennej Polski i jej tragicznego końca.

Portret wielobarwny, daleki od jednoznaczności, a przy tym jakby stanowiący ciąg dalszy głośnego eposu Na Zbruczem. To historia „przemieniania” się II Rzeczpospolitej, ówczesnej Europy, ale też głównego bohatera książki Wiesława Helaka. Janio jest kolejno artystą, żołnierzem, ziemianinem, a wreszcie chrześcijaninem, może nawet… świętym.

„Góra Tabor jest powieścią wybitną, świetnie napisaną, zachwycającą opisami pejzaży i sztuki, a niektóre jej partie, na przykład opis zamachu majowego w Warszawie roku 1926, dosłownie zapierają dech w piersiach” – Maciej Urbanowski.

Dawniej niż wczoraj - to niewątpliwy rarytas na naszym rynku wydawniczym, bo styl przepiękny, wytworny i miejscami świadomie archaicznie stylizowany, penetrujący z perspektywy czasu wyblakłe strony zapisków pamiętnikarskich własnych i swej matki Wandy, obejmujący lata 1916-1945. Był to niewątpliwie najważniejszy okres w dziejach XX-wiecznej Polski, bo to przecież odzyskanie niepodległości, odbudowa potencjału kulturalnego i gospodarczego, a potem kataklizm wojny i powstanie niesuwerennej PRL. 

Ale nie o wielkich kartach historii jest ta opowieść, ale o ludzkiej prywatności i bezpiecznym, ciepłym azylu rodzinnego domu, o cudach dziecięcego świata, niesamowitościach i humorystycznych epizodach, słowem o baśniowej aurze dobrego dzieciństwa. Ale też o jej brutalnym podeptaniu i wtrąceniu w piekło chaosu, osierocenia i upadku hołubionych wartości. To kopalnia wiedzy o fascynującym i urodziwym, bo widzianym jednostronnie, z dziecięcej, naiwnej perspektywy, świecie, który odszedł w niebyt. Opowieść zachowuje (zapewne świadomie) niewinność spojrzenia na ten ,,arkadyjski świat", a emocjonalny, często emfatyczny, stosunek do ludzi i zjawisk, cechujący narrację, sprawia wrażenie, że jest to pamiętnik pensjonarki (w dobrym znaczeniu słowa), a nie opowieść kobiety w jesieni życia. Całość książki dopełnia konfrontacja sielskiej przeszłości z lichotą i szarością czasów komunistycznych, przetykanych odnotowanymi zrywami narodowej nadziei, a potem upadku komunizmu i otwarcia nowych, lepszych perspektyw dla Polski. Jej nadzieja na powrót do ,,rodzinnego gniazda" i odbudowy, choćby symbolicznej, ziemiańskiego etosu, nie doczekała się ziszczenia za jej życia...

Pierwsza obszerna biografia Marii Kaczyńskiej, złożona ze wspomnień członków rodziny, przyjaciół oraz innych osób towarzyszących prezydentowej na kolejnych etapach życia. Przez wielu niedoceniana za życia, po śmierci zdobyła szeroką sympatię. Zauważono jej elegancki styl, inteligencję, poczucie humoru oraz niezależność wygłaszanych opinii. Książka zawiera również blisko sto zdjęć i dokumentów rodzinnych.

W każdej zwykłej historii kryje się odrobina magii. Przełom XIX i XX wieku, południowa część Kresów Wschodnich. Istny kulturowy tygiel, w którym polski, rusiński, żydowski i huculski żywioł mieszają się i przenikają, tworząc fascynującą wielokulturową mozaikę. To właśnie tutaj, niedługo po utworzeniu II RP, przyszła na świat Marysia... Z jej wspomnień, a także ze źródeł, do których dotarła jej wnuczka, Beata, powstała powieść pełna wzruszeń i nostalgii. 

11 września 2016 roku to dzień beatyfikacji w Astanie księdza Władysława Bukowińskiego (1904–1974), niestrudzonego i bohaterskiego, który poświęcił swoje życie pracy duszpasterskiej wśród żyjących tam katolików. Mimo ciężkich doświadczeń, jakich doznał jako więzień sowieckich łagrów, przyjął dobrowolnie w 1954 roku obywatelstwo ZSRS, nie chcąc opuścić zapomnianych i żyjących bez opieki duchowej Polaków i Niemców, rzuconych przez los do Karagandy i na ogromne terytoria Kazachstanu i innych sąsiednich republik. Więziony wielokrotnie za nielegalną działalność duszpasterską pozostał wierny do końca swemu powołaniu. 

Ksiądz Władysław Bukowiński Apostoł Kazachstanu, Boży domokrążca, Vianney Wschodu, kapłan bez kościoła, wielokrotnie skazywany, ponad trzynaście lat spędził w łagrach. W 1955 mógł wrócić do Polski. Aresztowany, na pytanie śledczego - dlaczego nie wyjechał - odpowiedział, że uczynił to „dla pracy duszpasterskiej wśród tak bardzo jej potrzebujących, a niemających swoich kapłanów katolików Związku Sowieckiego”.