Bieszczady w PRL-u 3 - Krzysztof Potaczała

Zbiór reportaży o Bieszczadach w czasach PRL-u. Prawdziwe, w większości mało znane historie i anegdoty oparte na dokumentach i wywiadach ze świadkami tamtych czasów. Dygnitarze partyjni i łowcy węży, zmiany nazw wsi i zima stulecia, wiece przyjaźni i strajki, tajemnicze mogiły i ośrodki rządowe, pomnik Stalina w Ustrzykach i wysiedlenia mieszkańców Soliny. Polowania, górale i bieszczadzki „pan na włościach” w randze pułkownika. 21 barwnych opowieści splecionych losami nietuzinkowych postaci.

Autor - człowiek gór i wieloletni działacz organizacji turystycznych - ukazuje nam Bieszczady z zupełnie innej, znacznie szerszej perspektywy. Z niezwykłą pasja opisuje nie tylko piękno górskiego krajobrazu i dzikość przyrody, ale także skomplikowaną i tragiczną historię regionu, z którą splotły się losy niektórych miasteczek i wsi, w większości już nieistniejących. Podejmuje też temat pogranicza zarówno w zakresie kultury duchowej, jak i materialnej, snując opowieść o dawnych mieszkańcach gór (Łemkach i Bojkach), o zamkach, leśnych kolejkach, cennych kościołach, urokliwych cerkiewkach, nieistniejących synagogach, cudownych źródełkach i kapliczkach czy w końcu bieszczadzkich nekropoliach. Uzupełnieniem tekstu są współczesne i archiwalne fotografie oraz przedwojenne pocztówki. Książka zawiera również mapy, plany miast, rzuty architektoniczne i panoramy.

Operacja ,,Bieszczady ’40” – to największa i najbardziej znana akcja harcerska lat powojennych, która rozpoczęła się w 1974 roku i miała trwać 10 lat – do czterdziestolecia Polski Ludowej. Miała włączyć harcerzy w zagospodarowanie i ożywienie kulturalne Bieszczadów i równocześnie umożliwić im przeżywanie wakacji wśród wspaniałej przyrody dzikich i niedostępnych wtedy gór. Niestety, dobrą i pożyteczną w założeniach ideę, obudowano taką ilością propagandy, sloganów i pustych haseł, a także zaplanowano na tak ogromną skalę, że musiała przekroczyć rozsądne granice i została uznana jako przykład propagandy sukcesu. Książka nie mówi jednak tylko 10 latach operacji ,,Bieszczady’ 40”, harcerze bowiem związali się z tą krainą dużo wcześniej i są tutaj do dnia dzisiejszego. 

Książka nie jest opracowaniem naukowym, ale też nie jest fikcją literacką. Jest opowieścią o harcerzach i Bieszczadach, opartą po części na źródłach archiwalnych, a w dużej części na wspomnieniach ludzi, którzy tam przeżywali swoją młodość w mundurach harcerskich.

Operację, o której opowiada ten reportaż, nazwano w kręgach władzy poprawianiem granicy. W 1951 roku na życzenie Stalina Polska zrzekła się części terenów nadbużańskich, otrzymując w zamian fragment Bieszczadów. W wyniku polsko-sowieckiej umowy przymusowo przesiedlono kilkadziesiąt tysięcy ludzi – Polaków i Ukraińców związanych od pokoleń ze swoją ziemią. Pierwsi zamienili równiny na góry, drudzy – góry na bezkresne stepy. Jednych rzucono do zapadłych krytych strzechą chat, innym kazano budować lepianki. Polaków i Ukraińców połączył wspólny wysiedleńczy los.

Karpaty Wschodnie, dziś leżące głównie na terytorium Ukrainy i Rumunii, w niewielkim tylko stopniu przynależą do Polski. Jednak przez lata ich związek z polską kulturą nie budził wątpliwości. Rozsławił je Oskar Kolberg, stworzył wokół nich literacką legendę Stanisław Vincenz. Przez lata praktycznie niedostępne dla turystów z Polski, od dwóch dekad zyskują ponownie na popularności. Choć dziś sława takich miejscowości letniskowych jak Kosów Huculski czy Jaremcze jest tylko wspomnieniem, to w dwudziestoleciu międzywojennym konkurowały one śmiało z Zakopanem lub Krynicą. Pierwszy był ulubionym miejscem lwowskiej bohemy, drugi zachwycał komfortem hoteli i pensjonatów.

Album tworzy zbiór przedwojennych fotografii Karpat Wschodnich znajdujących się w granicach II Rzeczypospolitej. Wśród nich czytelnicy mogą zobaczyć charakterystyczne letnie i zimowe krajobrazy regionu: m.in. Bieszczady, Gorgany, Czarnohorę, Beskid Huculski. Autor w interesujący sposób opisuje także etnografię Karpat Wschodnich: życie codzienne Łemków, Bojków, Hucułów (stroje, zajęcia ze szczególnym uwzględnieniem pasterstwa, muzykę i taniec, zwyczaje, wyroby sztuki ludowej, architekturę drewnianą sakralną i świecką).