Wczoraj i dziś. Polacy na Kresach - Janusz Paluch

„Przecież tu Polska kiedyś była…” Reportaże kresowe to piąta z kolei książka autorki poświęcona tematyce kresowej. Zawiera reportaże z dalekich ziem kresowych, a także portrety Kresowiaków, którzy – gdziekolwiek by ich losy rzuciły – pozostają wierni swojej utraconej Ojczyźnie, pielęgnują ją w sercu i wiecznej tęsknocie. Polski język, wiara i historia pozostają dla nich wartościami najwyższymi. Otwórzmy więc tę książkę i wyruszmy na poszukiwanie Polski poza jej współczesnymi granicami – znajdziemy ją tam na pewno.

Autor opisują seminaria, począwszy od genezy; poprzez społeczno-środowiskowe i polityczne uwarunkowania misji nauczyciela oraz szkoły na Kresach; do szczegółowej, a wręcz perfekcyjnej analizy dwóch reprezentatywnych szkół: seminarium ss. niepokalanek (jako żeńskiej szkoły Państwowej) oraz Państwowego Męskiego Seminarium Nauczycielskiego. Autor wyodrębnia dwa zagadnienia. Pierwsze to kwestia repolonizacji. Drugim są losy absolwentów seminariów nauczycielskich, ich przeżycia wojenne i powojenne. Ostatni rozdział oraz zakończenie składają się na finalną refleksję o efektywności polskich seminariów nauczycielskich i ich kulturotwórczej roli na wschodnich kresach Rzeczpospolitej. [...]
Autorowi udało się ocalić wiele źródeł unikatowych, nieosiągalnych w Polsce. Istotą novum jest rzetelność opisu wybranych szkół na tle precyzyjnie określonego otoczenia społecznego. Bez znajomości realiów białoruskich oraz języka dokonanie tego byłoby niemożliwe lub groziłoby uzyskaniem fałszywego obrazu zjawiska.

Opowiada Niciela, a umie to robić barwnie, o zapomnianym dzieciństwie, o spuściźnie materialnej i duchowej. O miejscach i ludziach. O postaciach znanych z z historii i literatury, i tych pamiętanych już tylko przez najbliższych. Pisarz historyk ożywia twarze z pożółkłych fotografii, przywraca im niekiedy imiona, odtwarza - przy pomocy ostatnich świadków historii - skomplikowane, czasem prawie powieściowe historie życia. Umiejętnie opowiedzianą anegdotą zmienia nastrój. 

Ziemie ukrainne pełne są śladów polskości. Na Rusi Czerwonej, Wołyniu, Podolu, w województwie bełskim, na Bracławszczyźnie, Czernihowszczyźnie, w Kijowskiem – wszędzie Polacy bądź spolonizowani kniaziowie i szlachta ruska odcisnęli swe piętno w historii i kulturze. Pałace, zamki, miasta, miasteczka, kościoły, cerkwie – obecnie często w zupełnej ruinie – powstawały z inicjatywy "polskich panów", a ziemie zagospodarowywane były dzięki przywilejom polskich królów. 
Książka przybliża dzieje, miejsca, rody i postacie ziem ukrainnych mniej więcej do końca trwania Rzeczypospolitej szlacheckiej, niekiedy jednak autor wplata w narrację trudne wątki związane z II wojną światową, okupacją, eksterminacją ludności żydowskiej i polskiej. Dotyka też kwestii kozackiej i wpływu mołojeckich powstań na los poszczególnych miejscowości.

Pierwsza z planowanego cyklu publikacji poświęconych siedzibom ziemiańskim na ziemiach wschodnich II RP, ich dziejom oraz znanym i mniej znanym właścicielom i mieszkańcom. Uwzględniono nie tylko pałace i zamki, lecz także wiele obiektów mniejszych i skromniejszych, mało znanych lub pomijanych w literaturze fachowej i w przewodnikach turystycznych. Niemal wszystkie obiekty autor opracowania odwiedził osobiście (niektóre po kilka razy), wykonując przy tej okazji dokumentację fotograficzną, badając ich obecny stan zachowania oraz sposób użytkowania.

Doświadczenie totalitaryzmu: hitlerowskiego i komunistycznego, w sposób tragiczny odcisnęło się na ich życiu niezależnie od narodowości i wyznania. Próbowano pozbawić ich ludzkiej godności, języka ojczystego i wiary w imię absurdalnych, zbrodniczych idei.

Reportaże Wojciecha Pestki mają wymiar ponadczasowy: autor przenosi punkt ciężkości z „wielkiej polityki” na losy jednostki wypowiadającej posłuszeństwo systemowi, w którym przestępstwem jest posiadanie zasad moralnych albo chociażby zwykła ludzka przyzwoitość.

Większość bohaterów reportaży już nie żyje – to docierający do nas z zaświatów, uchwycony w ostatniej chwili głos tych, którzy przeszli przez piekło.

Książka opowiada o aktach przemocy politycznej i militarnej, które miały miejsce w 1. poł. XX w. na obszarze Kresów Wschodnich, rozumianych tutaj jako tereny II Rzeczypospolitej położone na wschód od tak zwanej linii Curzona. Z jej stronic wyłania się wyrazisty obraz wielokulturowych ziem, które aż kipiały od namiętności narodowościowych, religijnych i politycznych. Narracja obejmuje dwie wojny światowe oraz szereg lokalnych konfliktów, powstań, kampanii partyzanckich i terrorystycznych. Autor nie stara się stworzyć kompletnego kalendarium tych wydarzeń, ale oddać choć w części dramaty mieszkańców miast, wiosek i chutorów, które dotknięte zostały przez niepowstrzymaną spiralę przemocy. Jego opowieść utkana jest z szeregu epizodów, w których poznajemy losy konkretnych ludzi, którzy żyli i umierali za swoje ojczyzny, przekonania, a czasem po prostu dlatego, że jego sąsiad czy nawet krewny został owładnięty przez zbrodniczą ideologię. To historie często przeniknięte grozą, ale nigdy niepozostawiające czytelnika obojętnym.

"Przechodząc przez zalane słońcem podwórko i pchając ciężkie drzwi nieświadomie zrobiłam pierwszy krok, który zaprowadził mnie do całkiem nowego życia w odległym kraju...". Irene Olive de Laborde, Angielka, w roku 1914 wyruszyła do carskiej Rosji, by pracować tam jako nauczycielka angielskiego. W roku 1923 przyjechała w tym samym celu do wolnej już Polski. Ale los zsyła niespodzianki - wyszła za mąż za polskiego ziemianina Lucjana Bochwica i zamieszkała w majątku Janowszczyzna na Kresach Rzeczpospolitej. Wspomnienia Angielki z lat 1923-1939 to niezwykła i poruszająca historia, świadectwo życia na polskich Kresach widziane oczami osoby "z zewnątrz", dla której Polska stała się drugą, ukochaną ojczyzną. Historia zakończona dramatyczną ucieczką 17 września 1939 roku przed wkraczającą do Polski Armią Czerwoną.

Tak jak legendarnej Atlantydy, która zapadła się bezpowrotnie w głębie oceanu – dawnego Drohobycza, miasta Schulza i Wierzyńskiego, próżno teraz szukać na mapie czy w terenie. Przechowali go troskliwie w pamięci rozproszeni po świecie drohobyczanie. Andrzej Chciuk w swej "Atlantydzie" ukazał tamtych ludzi, tamte domy i ulice, żydowskie zaułki i powstające zagłębie naftowe, ale co najważniejsze – udało mu się uchwycić niepowtarzalną atmosferę przedwojennego wielokulturowego miasteczka na Kresach. Na ten portret Drohobycza składa się moc szczegółów, kolorów, a nawet zapachów. Tu słychać głosy dawnych jego mieszkańców. Tu tamten Drohobycz nadal tętni życiem.