Dzieje Żydów w Polsce i Rosji - Antony Polonsky

Andrea Löw i Markus Roth opisują przede wszystkim wyczerpująco historię i dzieje ludzi mieszkających w jednym z największych gett w Polsce. Korzystając z licznych wspomnień, pamiętników i dokumentów w języku polskim, niemieckim i angielskim tworzą naukowy, a zarazem plastyczny obraz życia Żydów w okupowanym Krakowie. W centrum ich zainteresowania stoi nie masa anonimowych i rzekomo biernych ofiar, lecz myślących, działających, czujących jednostek.

Żydzi są obecni w Europie od ponad tysiąca lat; byli kupcami na dworach władców frankońskich, stanowili część angielskiej i francuskiej społeczności do czasu wypędzeń w XIII i XIV w., zasiedlali miasta w Świętym Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiego. Autor omawia również sytuację Żydów w Europie Środkowej i Wschodniej, początki ich emancypacji, powstanie nowoczesnego antysemityzmu oraz narodziny syjonizmu.

Międzynarodowy Zakon B’nai B’rith (B’nai B’rith International) to najstarsza, najliczniejsza i zarazem najbardziej wpływowa organizacja żydowska, służąca wspieraniu idei i interesów państwa Izrael oraz Żydów na całym świecie. Mimo że organizacja ta powstała ponad półtora wieku temu, jej historia, członkowie i metody działania są w dużej mierze nieznani. Autor prezentowanej książki stara się wypełnić tę dotkliwą lukę, odpowiadając na pytania: jak powstał Zakon B’nai B’rith, kto go stworzył, kto finansuje, jakie są jego cele i sposoby działania?

Sztetl był w XVIII i XIX wieku domem dla dwóch trzecich Żydów w Europie Wschodniej, przez długi czas jednak pozostawał jednym z najbardziej zaniedbanych i niezrozumianych rozdziałów żydowskiej historii. Tym razem czytelnik otrzymuje pierwszą społeczną, gospodarczą i kulturową historię sztetlu i jego mieszkańców. Podważając powszechny stereotyp, ukazujący sztetl jako zapadłą wieś, nękaną biedą i pogromami, Yohanan Petrovsky-Shtern udowadnia, że w swoich najlepszych latach, od ostatniej dekady XVIII wieku do lat czterdziestych XIX wieku, sztetl był kwitnącą społecznością Żydów, prężną jak żadna inna w Europie.

Jedno z największych skupisk żydowskich na terenie Rzeczypospolitej w okresie stanisławowskim stworzyła, licząca ok. 3,5 tys. członków , gmina krakowska. Przy czym liczba ta nie obejmowała tylko i wyłącznie mieszkańców Żydowskiego miasta na Kazimierzu. Zaliczano doń bowiem także tych Żydów, którzy osiedli na terenie miejskich i szlacheckich jurydyk oraz w podkrakowskich dobrach ziemskich i kościelnych.

Losy krakowskich Żydów w drugiej połowie XVIII w, którym poświecono niniejszą pracę, są niezwykle istotne i zajmujące. Omawiany okres był bowiem czasem intensywnych i burzliwych przemian politycznych, gospodarczych i administracyjnych nowożytnej Rzeczypospolitej.

Tematem książki są dzieje polityczne kultur Europy Wschodniej. Przed kilkuset laty kultura rosyjska stworzyła organizm polityczny, który – rosnąc niepomiernie – nabrał cech imperialnych i władczych. Wielokierunkowa dynamika rozwoju obróciła kraj przede wszystkim na zachód i w swym pochodzie ku centrum Europy poczęła niszczyć stojące na jej drodze społeczności i ich kultury, podejmując próbę ich rusyfikacji.

hcę zrozumieć rosyjskie imperium, a więc muszę wiedzieć, czym jest rosyjskie państwo, rosyjska władza i społeczność Rosjan. Pytając o tę społeczność, muszę pytać o rosyjską kulturę, mentalność, bogactwo rosyjskich wartości, o wiarę, o wizję Boga i wizję człowieka i świata.

Bogato ilustrowana książka pokazuje kontekst polityczny i społeczny, w jakim doszło do niemieckiego ludobójstwa. Prezentuje zjawisko ratowania Żydów zarówno w wymiarze historycznym, jak i w przez pryzmat pojedynczych ludzkich losów. Oparta na materiałach archiwalnych, zawiera bogaty materiał faktograficzny, zarówno w warstwie tekstowej, jak i ilustracyjnej. Zawiera opis sytuacji ludności zarówno polskiej, jak i żydowskiej pod okupacją niemiecką oraz stosunku między tymi narodami. Pokazuje postawę wobec holocaustu władz Polskiego Państwa Podziemnego, środowisk konspiracyjnych, Kościoła katolickiego i różnych grup społecznych. Opowiada też o akcji pomocy Żydom, dokonywanej zarówno indywidualnie, jak i w sposób zorganizowany ("Żegota").

Każdy z warszawskich brzegów Wisły opowiada własną, odmienną historię. Prawobrzeżna Praga to kamienice, bramy, bazar, kominy, kolej, hardy, nieco lumpenproletariacki charakter. Lekko tylko ranna w powstaniu, wyszła z tragedii zburzonego miasta bez wielkich strat. Do dziś cieszy się opinią jedynej dotykalnej enklawy mitycznej Warszawy sprzed zniszczenia.

Kto był „praskim gaonem”, a kto „genialnym dzieckiem z Pragi”? Gdzie się podziały istniejące jeszcze po wojnie praskie synagogi i domy modlitwy? Adam Dylewski odkrywa te i inne tajemnice żydowskiej Pragi.

Publikacja składa się z dwóch części: naukowej i źródłowej.

W pierwszej swoje artykuły zaprezentowali: dr hab. prof. UJK Jerzy Gapys, dr hab. Elżbieta Słabińska, dr Edyta Majcher-Ociesa, dr Tomasz Domański, dr Marek Maciągowski, Agnieszka Dziarmaga i Bartłomiej Gierasimowicz. Dotyczą one: kultury i przejawów religijności społeczności wyznania mojżeszowego, szkolnictwa, aktywności gospodarczej ludności żydowskiej, wizerunku Chmielnika jako przykładowego sztetla tego okresu, eksterminacji Żydów podczas II wojny światowej oraz Polaków ratujących Żydów. Ostatni tekst zajmuje się kwestiami wykorzystania prac nadesłanych na konkurs w procesie edukacyjnym. Artykuły znajdujące się w pierwszej części opierają swój wywód na pracach konkursowych. Uzupełniają i prostują informacje przekazane przez rozmówców.

W drugiej części publikacji zaprezentowane zostały prace nadesłane na konkurs „Nasi sąsiedzi – Żydzi”. Są to wywiady przeprowadzone z osobami, najczęściej Polakami, pamiętającymi czasy II Rzeczypospolitej i II wojny światowej, na temat żyjących wówczas Żydów. W trzech edycjach konkursu „Nasi sąsiedzi – Żydzi” wzięło udział 58 uczniów, którzy przygotowali 33 wywiady. Prace uzupełniają 33 zdjęcia. Uczniowie przeprowadzili wywiady z 47 osobami. Rozmówcy nastawieni byli pozytywnie do społeczności żydowskiej, ale pojawiły się również wypowiedzi krytyczne. Analizując relacje, należy pamiętać, że są to wspomnienia osób, które podczas wojny były dziećmi.

"Dwieście lat razem" - dzieło poświęcone historii współistnienia Rosjan i Żydów od końca XVIII w. po współczesność, ukazało się w dwóch tomach w latach 2001 i 2002. Niniejsze polskie wydanie to drugie, po niemieckim, tłumaczenie na świecie.

Naprawdę niewielu z nas chciałoby uczestniczyć w historii sztetla. A przecież nieliczne zachowane ślady przeszłości – takie jak pieczątka z napisem „Stowarzyszenie drwali dla studiowania Miszny w Berdyczowie”, którą w Nowym Jorku odnalazł po latach Abraham Joshua Heschel – zastanawiają, budząc jakiś rodzaj zazdrości. Mimo biedy, konfliktu, wreszcie śmierci, powstało tu wielkie, nierozpoznane jeszcze do końca dziedzictwo duchowości, kultury i cywilizacji. I można by się zastanawiać, na ile wielkość tego dziedzictwa wynika właśnie z konfliktu, wpisanego w dzieje sztetla.

Otrzymujemy bardzo dobrą, pionierską pracę o ważnym, acz dotychczas nieco zapoznanym problemie. Autorowi udało się zebrać i przebadać imponującą ilość materiałów i przedstawić zupełnie nowe spojrzenie na kwestie konwersji Żydów na chrześcijaństwo w Rzeczypospolitej Obojga Narodów doby nowożytnej.

Album Rosja poprzez doskonałe, eseistyczne teksty wybitnego znawcy historii kultury rosyjskiej, historyka i dyplomaty, Hieronima Grali oraz dzięki pięknym zdjęciom Wojciecha Bussa ukazuje specyfikę tego niezwykłego kraju, jego zabytki, dzieje, religię. Autorom udało się uchwycić istotę ulotnego zjawiska „rosyjskości", a czytelnik zostaje zaproszony na wyprawę po monastyrach i cerkwiach, zabytkowych miastach czy imperialnych rezydencjach, zyskując obraz Rosji, który nie powiela stereotypów i schematów, ale oferuje nowe spojrzenie na ten kraj i jego historię.